SIMULA

SIMULA

"Ano, Jo? Napag-isipan mo na ba ang alok ko?"

Natahimik ako. Tahimik akong nakatanaw sa dagat at sa araw na halos lumubog na. May kadiliman na ang paligid at lumalamig na rin ang simoy ng hangin. Nakaupo ako sa may tumbang puno na malapit lang sa bahay namin. 

Kanina pa ako rito nakaupo. Kanina pa ako hindi ujmiik. Hindi ko na alam kung pang-ilang beses na tumawag si Tyang Lorna. Kapatid siya ni Nanay at nakatira siya sa manila. 

Noong namatay sila Nanay at Tatay sa dagat ay sobrang nagluksa kami ng kapatid ko. Sila lang ang mayroon kami tapos kinuha pa. Hindi pa kami handa kaharapin ang mundo sa sarili namin mga paa. Ngunit wala kaming magagawa kundi magpatuloy. 

Wala akong natapos, aaminin ko 'yon kaya natatakot ako sa inaalok ni Tiya. Matagal na noong nakapunta ako ng manila, siguro ay walong taon gulang pa ako. Hindi ko maiwasan matakot. Natatakot ako na iniwan ang kapatid ko rito mag-isa at natatakot ako magtrabaho sa manila mag-isa. Hindi ko alam ang buhay mayroon doon. Hindi ko alam anong klase tao ang pwedeng makasalamuha ko roon. Hindi ko alam. 

Inaalok ako ni Tiya na may kapitbahay daw siyang naghahanap ng magbabantay sa anak nitong kakaisang taon lamang. Wala naman akong alam sa pagbabantay ng sanggol. Paano kung mapabayaan ko iyon? 

"Jossa, nariyan ka pa ba?" sambit ni tiya sa kabilang linya. 

Natauhan ako. "O-Opo, Tyang..." Mahinang usal ko. 

"Ay naku! Jo, sabihin mo kung ayaw mo!" Naiinis na tono na sabi niya. "Ayokong mag-aksaya ng oras sa iyo! Bahala ka nang mabulok diyan sa probinsiya! Manang-mana ka sa ina mo!" 

Napatitig ako sa telepono na si Nanay pa ang nagmamay-ari. Pinatay ni Tiya ang tawag. 

Napabuntong-hininga ako at muling tumanaw sa dagat. 

"Nay, Tay, ano pong gagawin ko..." bulong ko sa hangin. 

Nang mamatay sila no'ng isang buwan, halos hindi ko alam ang gagawin para mabuhay kami ng kapatid ko. Sumubok ako na pumasok sa iba't ibang trabaho na pwede kong mapasuka dito sa amin. Sinubukan kong magtinda ng mga gulay na tanim namin sa likod bahay ngunit hindi pa rin sapat iyon sa araw-araw namin. Lalo pa't nag-aaral ang kapatid kong si Anton sa ikatlong baitang ng elementarya. Sinubukan ko rin pumasok sa iba pang trabaho katulad ng paglalaba, pagtitinda, paglilinis ng mga bangka, paghuhuli ng isda. Pero hindi pa rin sapat. Kulang pa. 

Pinalayas na kami sa bahay na tinitirhan namin dahil kulang talaga ang nakukuha kong pera sa mga trabaho na pinasukan at hindi ko nababayaran si Aling Kuntsing sa upa namin. Mabuti na lamang ay nariyan si Tiya Joan, ang nag-iisang kapatid ni Tatay dito sa probinsiya. Pinatuloy niya muna kami sa bahay nila. 

Ngunit hindi man sabihin ni Tiya, alam kong nahihirapan siyang pakainin ang lima niyang anak tapos ay dumagdag pa kami. Parati kong naririnig tuwing gabi na nag-aaway sila ni Tiyo Lando, ang asawa niya, tungkol sa mga gastusin sa bahay. At hindi ko man nais marinig, laging dinadamay ni Tiyo ang pagtuloy namin sa kanila. Gayong sampid lamang kami ng kapatid ko sa pamilya nila at nakadadagdag daw kami sa gastusin. Pinagtatanggol kami ni Tiya na lalong nakadadagdag sa kahihiyan ko. Parati silang nag-aaway at isa kami sa dahilan.

Muli akong napabuntong-hininga ako. 

Wala na talaga akong alam kung paano kami mabubuhay. 

"Ate Jossa, kakain na raw po!" 

Napalingon ako sa bandang likuran nang marinig ang boses ng kapatid ko. Nakatayo siya sa labas ng bahay. 

Tumayo ako at naglakad patungo sa kaniya. Nang makalpait ay inakbayan ko siya. 

"Nandiyan na ba si Tiyo?" tanong ko sa kaniya habang papasok kami. 

"Opo, ate. May dala pong isda si Tiyo para sa gabihan na'tin." 

Tumango ako at ginulo ang buhok niya. 

Pumasok kami at bumungad sa akin ang nag-aayos ng mesa na si Tiya habang nakaupo na ang mga anak niya. Si Tiyo naman ay hindi ko nakita. Mukhang nasa kwarto pa nila. 

"O, Jo, hali na kayo. Maupo na kayo. May dala ang Tiyo mong isda. Hali na kayo at kumain na tayo." Tawag sa amin ni Tiya. 

Umupo kami ng kapatid ko sa tabi ng panganay niyang si Clara. Labing limang taon gulang na ito. 

Tinignan ako nito habang paupo ako sa tabi niya. Umirap siya nang mahuli na nakatingin din ako sa kaniya. 

Sa lahat ng anak ni Tiya, si Clara ang alam kong nakakaalam na naghihirap din sila. At alam kong galit siya sa amin dahil dumadagdag kami sa paghihirap nila. Ang apat niya naming mga kapatid na nasa edad pagitan lima hanggang sampu ay masasayang naghihintay kay Tiya. 

Napatingin ako sa kwarto nila Tiya nang lumabas doon si Tiyo. Nakabihis na ito ng puting sando at itim na short. 

"Nakakapagod magtrabaho!" Aniya saka umupo sa gitna. 

Sinandukan naman ni Tiya ang mga anak niya. 

"Sige na, Jo. Kumuha na kayo." Aniya sa akin. 

Ngumiti ako kay Tiya. 

"Konting kain lang, ate, ha," ani ng kapatid ko. 

"Kumain ka ng marami, Tonton. Ang payat-payat mo na," sabi naman ni Tiya. 

Sumimangot ang kapatid ko. 

"Paanong hindi papayat, e, wala namang kinakain." Bakas sa tono niya ang pagngiwi. 

Natigilan ako sa sinabi ni Tiyo. Alam ko na agad ang nais niyang sabihin. Parati naman itong nangyayari. At hindi ko siya masisisi. Hinahayaan ko nalang. May karapatan siyang magreklamo gayong siya iyong mag-isa lamang ang naghahanapbuhay sa pamilyang ito. 

"Lando," pigil ni Tiya sa kaniya nakuha na rin ata ni Tiya ang pinapahiwatig ng asawa. 

"Bakit, Joan? Totoo naman, hindi ba?" Sambit ni Tiyo. "Hoy, ikaw, Jossa."

Nahihiyang hininto ko ang paglalagay ng kanin sa plato ko at tinignan siya.

"P-Po?"

"Bakit hindi mo nalang tanggapin ang alok ng Tiyahin mo na nasa manila? Anong gusto mo? Mabuhay nalang dito sa probinsiya at mamatay din dito? Aba'y huwag mo kaming idamay! Wala kang mapapala kung parati ka lamang tatambay diyan sa labas ng bahay at tumunganga sa dagat maghapon! Kahit anong hintay mo riyan ay hindi aahon ang nanay at tatay mo! Ano ka ba—" sigaw nito. 

"Lando, ano ka ba naman!" Sigaw ni Tiya.

Hinarap siya ni Tiyo. 

"Joan, hindi magigising itong pamangkin mo kung hindi na'tin pagsasabihan." Galit na sabi ni Tiyo.

"Nasa hapag tayo—"

"Tumahimik ka na!" Sigaw din ni Tiyo. "Huwag mo kong pakialaman. Sa ating dalawa ako ang mas may karapatan na sumbatan iyang mga pamangkin mo dahil ako ang nahihirapan kumayod sa pamilyang ito!"

"Lando, umayos ka!" sigaw ni Tiya. 

Mas lalo akong nararamdaman ng hiya. Heto na naman sila. Nagtatalo nang dahil sa amin. 

"Ikaw ang umayos, Joan! Hahayaan mo nalang ba 'yang dalawang 'yan dito! Ako ang nagtatrabaho sa ating dalawa! Ako ang naghihirap para may kainin tayo! Tapos dadagdag pa itong mga 'to!" Sigaw niya. 

Tinignan kami ni Tiyo. Masamang tingin.

"Palibhasa'y hindi niyo alam ang hirap na ginagawa ko dahil puro lamang kayo kain!" Dagdag niya. 

"Nasa hapag tayo, Lando!" Galit na ani Tiya pero hindi siya pinansin ni Tiyo.

"Ate..."

Yumakap sa akin si Anton. Niyakap ko rin siya habang nakayuko.

"Tanggapin mo na ang alok ng Tiyahin mo, Jossa! Nang magkasilbi ka naman dito sa bahay! Hindi lang puro ako! Hindi lang puro asa sa Tiya Joan mo! Aba'y hindi ka na dalaga, matanda ka na! May kapatid kang umaasa sa 'yo! Galaw-galaw baka sumunod ka sa mga magulang mo!"

Padabog na tinapon ni Tiya ang sandok sa gawi ni Tiyo. Mabuti na lamang ay hindi tumama kay Tiyo, nilagpasan lamang siya nito. 

Napapikit naman ako habang yakap si Anton. Sobrang nahihiya ako.

"Sumosobra ka na!" Sigaw ni Tiya. 

Hindi natapos ang sigawan nila Tiya at Tiyo. Umalis si Tiyo ng bahay at sinubukan siyang habulin ni Tiya ngunit hindi ito bumalik. Bumalik si Tiya sa hapag at kumain kami. Todo hingi nang paumanhin si Tiya na lalong ikinahiya ko. 

Nang matapos kami kumain ay ako na ang naghugas ng pinagkainan namin. Huling natapos si Clara. Pabalang na nilagay niya sa lababo ang plato niya. 

"Mga sampid." Dinig kong sabi niya bago ako iniwan. 

Napabuntong-hininga ako.

Lumipas pa ang mga araw. Paulit-ulit lamang ang nangyayari. Lagi akong kinakausap ni Tita sa tuwing natatapos ang pag-aaway nila ni Tiyo. Lagi niyang sinasabi na ayos lamang iyon kahit alam kong hindi naman talaga. Hindi ko rin masisisi si Tiyo. Mahirap talaga kumita ng pera rito sa probinsiya. Tapos marami pa ang kaniyang pinapakain.

Hanggang dumating ang gabi na nakapagdesisiyon na ako. Kailangan kong maghanapbuhay hindi dahil sinabi ni Tiyo kundi para sa kapatid kong si Anton. Malapit na muli ang pasukan. Kakailanganin na ng mga gamit nito. Kaya kailangan kong maghanap ng trabaho para sa pag-aaral niya. Ayoko naman i-asa nalang pati iyon kina Tiya. 

"Opo, Tyang, sigurado na po ako." Buong loob na sagot ko.

"O, sya, kailan ka luluwas ng manila?" Tanong ni Tiya Lorna sa kabilang linya.

"Pwede po bang bukas agad?"

"May pamasahe ka ba?" Tanong niya. 

Tinignan ko ang hawak na limang daan. Sakto na ba ito? O kulang ba? 

"Opo, nakapag-ipon po ako sa mga paglalaba ko." Sagot ko. 

"O, sya, alam mo na naman ang bahay ko rito hindi ba?"

"Ah, medyo hindi na po."

"O, sya, sya tatawagan nalang kita para matulungan kita papunta rito. Mag-iingat ka bukas."

"Opo, Tyang, salamat po."

Tumanaw ako sa dagat nang mamatay ang tawag. 

"Nay, Tay, gabayan niyo po ako sa buhay na kakaharapin ko sa manila. Para po ito sa amin ni Anton." Bulong ko sa hangin. 

Nang matapos kaming maghapunan. Kinausap ako ni Tiya. Nabanggit ko kasi kanina habang nakain kami na tutuloy ako sa pagpunta ng manila. Natuwa naman si Tiyo sa balita ko na iyon. 

"Sigurado ka na ba talaga, Jo?" Pang-sampung tanong sa akin ni Tiya. 

Tumango ako. 

"Opo, Tiya. Para po ito sa amin ni Anton at para po makatulong ako sa inyo kahit papaano sa pagpapatuloy niyo po sa amin dito." 

Niyakap niya ako. 

"Huwag mong alalahanin iyon. Mga pamangkin ko kayo kaya ko iyon ginagawa hindi para isumbat sa iyo." 

"Maraming-maraming salamat sa mga ginagawa niyo ni Tiyo sa aming magkapatid, Tiya." Taos pusong pasasalamat ko. 

"Wala iyon, Jossa. Mag-iingat ka sa manila, ha? Balitaan mo nalang kami." Anito saka humiwalay sa akin. "Paano pala si Anton?" 

"P-Pwede ko ba muna siyang iwan dito? Kapag nakaluwag-luwag po ako sa mapapasukan kong trabaho ay isasama ko siya."

Tumango si Tiya atsaka ngumiti. 

"Oo naman! Huwag kang mag-aalala, ako na muna ang bahala kay Anton."

Ngumiti ako. 

"Magpapadala na lang po ako." 

Mahabang pag-uusap ang napag-usapan namin ni Tiya. May mga binanggit siya sa akin na makikita ko raw sa terminal ng bus. Hindi ko man naintindihan pero isinaulo ko pa rin baka sakaling makatulungan sa akin. 

Nasa kwarto ako habang nagliligpit ng mga gamit. Si Anton ay walang tigil sa pag-iyak habang nakayakap sa akin. Kanina niya pa ako pinipigilan na huwag umalis. 

"A-Ate, huwag ka na p-pong umalis... Wala na po a-akong ate..." Umiiyak niyang sabi. Mas lalo niya pang hinigpitan ang yakap sa akin. 

Pinigilan ko ang luha na nagbabalak umagos sa mga mata ko. Kailangan kong magpakatatag. Para ito sa amin. Para ito sa kinabukasan mo, Anton. 

"Anton, saglit lang naman tayong magkakahiwalay. Kapag nakasahod na si Ate kukuhain din kita rito." Marahan na hinimas ko ang buhok niya. 

Umiling-iling siya. 

"A-Ayoko po, ate! H-Huwag ka na pong umalis!" Mas humigpit ang yakap niya sa akin. Naramdaman ko ang pamamasa ng damit ko kung saan niya isiniksik ang mukha niya. 

Tinigil ko ang ginagawa at hinarap siya. Hinawakan ko ang pisnge niya at inaangat ang ulo sa akin. Basang-basa ang mga pisnge niya ng luha, may tumutulong sipon na rin sa ilong niya. 

"A-Ate, huwag ka na pong...umalis..." 

Tumitig ako sa mga mata niya. Naramdaman kong kumawala na sa mga mata ko ang kanina ko pang pinipigilan na mga luha. Masakit din itong gagawin ko, Anton. Pero para sa iyo ito kaya kahit masakit, okay lang. Basta ikaw ang pag-uusapan, gagawin ko ang lahat. Pinangako ko kina Nanay at Tatay na bubuhayin kita kaya naman gagawin ko ito. 

"Babalikan kita, Anton. B-Babalik ako." 

___

DB