"Baka ibang Mateo Vicente ang hinahanap mo, hijo," sabi ulit sa kanya ng matanda nang wala itong makuhang tugon mula kay Andracio. Dumagdag pa ng sabi ito. "Pero, kung tagarito sa Nueva Seguida ang hinahanap mo, wala nang ibang may pangalang Mateo Vicente ang nandito maliban sa namatay kong pamangkin na naikuwento ko,"
Gulat at pagtataka pa rin ang iniinda ni Andracio sa mga pagkakataong iyon.
Di na siya nagpatuloy pa at tinapos na ang naging usapan nila ng matandang lalaki.
"Baka iba nga pong Mateo Vicente ang hinahanap ko," pakli ni Andracio bilang pantapos, kahit di naman talaga totoong ibang tao ang hinahanap niya. At dito na nakahanap ng pagkakataon si Andracio para makapagpaalam.
"Sige po. Maraming salamat na lang po," aniya sa matanda bilang paalam niya dito.
Isinara muli ng matandang lalaki ang pinto nung nakapagpaalam na si Andracio. Pagkat
Sa ikalawang araw...Kagabi ay nagawang maalala ni Andracio ang isang bagay nung iniisip niya ang mga katanungang gumugulo sa kanya. Naalala niya na ang kanyang hinahanap na si Fernan Loreto, bukod sa pagiging kawani nito sa La Indio Independencia, ay siyang pinuno rin pala ng mga insurrectos o rebelde sa bayan ng Santa Barbara---buhat mahagip muli ang kaalamang ito ukol sa dating sarhento na naibahagi sa kanya noon nang yumaong si Don Condrado. Nung ito'y kanyang maalala, pumasok din sa wari ni Andracio ang pangalan ng isang tulisan, at ito ay walang iba kundi ang noo'y kababata't matalik niyang kaibigan na si Roberto Mangcalas. Kabilang ang kaibigan niyang ito sa pinag-isang pangkat ng mga tulisan sa bayan ng Santa Barbara--- ang siyang pangkat na pinamumunuan ni Fernan Loreto---kaya naisip kaagad ni Andracio na baka may maibibigay na alam sa kanya si Roberto Mangcalas ukol sa kasalukuyang kinaroroonan ng Batong Kawal.At sa ikalawang araw
"Kilala naman natin si Fernan. Kung may isang salita na maihahambing sa kanya, ito ay ang salitang matapang. Gagawin niya talaga ang lahat-lahat para maging matagumpay ang paglusob na ito upang ipakita sa mga kasamahan niya sa Dies Hijos na totoo ang kanyang paniniwala---ang paniniwalang ito na ang tamang panahon para sa isang malawakang rebolusyon. At siempre, ito ay nangyayari dahil sa pagkaguho ng kapatiran ng mga ilustrados, ang huling palad ng lahat sa mapayapang paraan ng pakikipagbaka para sa ating kasarinlan""Ngunit, masyadong mapangahas ang balak niyang ito. Ang paglusob na gagawing ito ni Fernan ay maaaring magpapasiklab sa mga susunod na madudugong labanan dito sa buong Ilocandia. At karahasan ang mararanasan ng lahat kapag mangyayari ito,""Buo na ang isip ng pinuno, Andong," wika ni Roberto. "Maging ang pinakamataas na pinuno namin ay di nagawang mabago ang isip niya,""Kung gayun, ano ang bal
Mula sa madilim, gawa sa bato at makitid na lagusan ng Tatag Bato---ang pinakamalaking kuta ng mga insurrectos o rebelde sa buong Ilocandia, dito nakita ni Teodato Salinas o Ato na pumasok ang isang pangkat ng mga kalalakihan.Pitong lalaki ang kaagad natanaw niya na pumasok roon na pawang may mga bitbit pang mga mataas na uri ng armas. Sa paglapit nama't pagkasilaw sa kanila ng hawak niyang lintera, nagawang masilayan dito ni Ato ang mga tindig at pagmumukha ng mga lalaki. Batid niya na magkakasing-edad lamang ang mga ito---marahil ay nasa mga mahigit kwarenta anyos ang gulang batay sa nangangayayat na nitong mga mukha. Nakasuot sila ng mga naluluma na't narumihang kulay puti at gawa sa bulak na camisa de chino, nakapang-ibaba ng nakukupas na mga pantalones at ang ilan sa kanila'y nakasuot pa ng mga salakot sa ulo. Pagkakita ni Ato sa kanila, agad naman niyang sinalubong at binati ang nakilalang matandang lalaki na siyang nanguna sa nilalakad ng pangkat na iyon
"Noong nakaraang araw ay inutusan ko ang isa nating kapatid na pumunta sa pantalan ng San Bernardo. Pinapunta ko siya roon para mag-abang, magmasid at bantayan ang mga nadakip na kawani ng La Indio Independencia, ang nasirang kapatiran ng mga ilustrados na ating kaugnayan. Sila ang labing-isang kawani ng kapatirang ito na dadalhin sa daongan ng San Bernardo---mula Fuerte de San Nicolas---para isakay sa isang bapor doon bilang pagpapatupad sa kaparusahang nahatol sa kanila na itapon silang lahat sa Dapitan. Ngunit, mula sa buong araw na pag-aabang ay bumalik na lamang ang ating kapatid na ito na bitbit ang isang nakakabahalang balita. Aniya, wala siyang nakitang ni isa sa mga kawani ng La Indio Independencia na sumakay o pumasok sa nakadaong roon na bapor. Kahit sa paglayag na ng bapor na ito paalis sa pantalan ay wala pa rin siyang namataan ni mukha o anino man mula sa labing-isang kawaning iyon, at ito ay isang bagay na talagang nakakapagtaka,"Nakita ni Ato ku
Muling umabat sa pinag-uusapan ang Batong Kawal."Saan matatagpuan ang pinakamalaking imbakan ng mga armas sa Ilocandia?" tanong ng Batong Kawal."Imbakan?" ang nagulat na tanong ni Simon, nililinaw ang pagkakarinig sa salita.Nagulat din sa tanong na iyon ang iba pang mga pinuno sa Dies Hijos.Sumagot naman si Simon kay Fernan. "Nasa San Bernardo ang pinakamalaking imbakan ng mga armas. Dito muna kasi dinadala at iniimbak ang mga bagong armas mula sa mga barkong naghahatid sa mga ito,""Bakit, Fernan?" nagtatakang tanong ng Puno sa Batong Kawal."Ano ang binabalak mong gawin?""Balak kong lusubin ang imbakan ng mga armas sa San Bernardo," sagot ni Fernan."Kukunin ko ang lahat ng mga armas doon,""Nahihibang ka na ba?" bulalas sa kanya ni Flavio Macapagal. "Naririnig mo ba ang sinasabi mo? Isang
"Kaya, matulog ka na," ani Fernando kay Ato. "Hindi mo na ako kailangang bantayan pa dito. Umuwi ka na nang sa ganu'y makapagpahinga ka ng maayos. Maaga pa ang alis natin bukas,"Tumango lang si Ato bilang sagot.Sa pag-alis ng Puno sa Ulo ng Bato, naiwan nang mag-isa roon si Ato. Di na niya sinundan pa ang yaong Puno. Sa ilang dumaang sandali, isa-isa na niyang hinipan ang apoy sa mga lampara't mga lintera na nakasindi doon. At nang magawa na niyang mapatay ang lahat ng mga ilawin--- maliban sa isang lintera na kinuha niya mula sa kanang haliging pinagsabitan nito---nakita niya kung paano tumaklob ulit ang kadiliman sa pinakamahalagang lugar ng kuta. Binalot pa din at nanatili ang katahimikan sa buong silid na siyang tanging maririnig lamang ni Ato sa mga pagkakataong iyon.At matapos ang lahat ay lumakad na rin ang binatang tulisanes, palabas ng Ulo ng Bato.Mag-aalas dies na nun ng gabi kaya katah
Parang nakiayon sa damdamin ng Bastong Loro ang naging timpla ng panahon sa araw na iyon.Nakalulumo sa kaloobang tingnan ang nagkumpulang mga maiitim na kaulapan sa kalangitan na siyang mga tiyak na signos sa paparating na malakas na ulan. Madadarama naman sa buong paligid ang lamig na dala ng bumabayong hanging amihan na kung manglapnos sa mga balat ay nakakapangilabot ng balahibo. Sa malamig na umaga ding ito, habang iginapaspas kasabay ng may kalakasang bagwis ng hangin, umiba rin ang mga ipinakitang galaw ng mga maluntiang puno't mga halamang tumutubo sa tabi-tabi na tila ba mararamdaman sa bawat pagyuko't pag-indak ng mga ito ang namumuong lumbay na dumaraing at tumatawag-batid sa mga dumadaang tao sa kalye. Ngunit, gayunpaman, ang lahat ng mga ito'y hindi batid sa pansin ni Andracio de Castro kung saan sa mga pagkakataong iyon ay marahang naglalakad sa kahabaan ng Calle Agustin.Nakababa ang ulo niya habang binabaybay ang malaki
Sa kinaroonan niya, nang matanaw ang bandang kaliwa ng entablado, nakita ni Andracio ang ilang umiiyak na mga kababaihan. Agad naman niyang nakilala ang mga ito, batay sa mga mukha, na silang mga babaeng manggagawa sa pabrika ng La Guevarra Fabrica de Tabacos Cigarillos, ang pagawaang pinamamahalaan ni Don Condrado. Di man niya ipinakita, tulad ng mga umiiyak na kababaihan, ay naghihinagpis rin si Andracio para kay Don Condrado. Bukod tanging minamahal rin niya ang yaong matandang don, hindi lamang bilang isang mabait, matapat, at magalang na may-ari ng pinagtratrabuhang pabrika kundi bilang isa ring matapat at mabuting kapamilya. Nang makita ni Andracio ang mga kababaihang manggagawa ng La Guevarra ay biglang naalala niya ang isang taong alam niya na sa mga pagkakataong ito'y labis ring naghihinagpis. Naalala din niya ang sulat na ipinabibigay sa kanya ni Don Condrado. Nakatitiyak siyang dahil sila ngang hindi mga kaano-ano ni Don Co
Isang araw na siyang hindi nakakain at sigurado akong nagugutom at nauuhaw na iyon sa madilim na kulungang doon. Kaya naisipan kong dalhan ang lalaki ng pagkain at tubig pagkatapos kong kumain. Pinilit ng tatlong tulisan na kunin ang aking dalang pera. Nanlaban ako kaya binubog nila ako upang makuha lamang ang kwaltang nais nilang kunin mula sa akin. Napagbatid din ni Pedro ang ilang nagsisidatingang mga tao roon; may ilang mga kababaihang nakasuot ng magaganda't magagarang traje de boda na naghahagikhikan pa sa isa't isa habang papasok sa loob ng mansyon at may nakikita rin siyang mga papasok na mga kalalakihan roon na nakasuot ng iba't ibang isitilo ng chachetta at pantalones na sa mga kilos at tindig ay kagalang-galang tingnan. "Alas siete na pala," anya ni Don Condrado sa sarili nang malaman na ang oras. Sa di malamang dahilan, tumigil ang mga tulisan, umalis na sinunod ang ninais ng napakagandang babaeng iyon. Wari ko, hindi yata nila matanggihan ang tila isang anghel na dilag ka
Suot ang maganda at gawa sa bulak na chachetta na itim na pinalooban niya ng puting polo at kurbatang itim, ay inayos ito ni Julian sa paglabas niya ng sinakyang karwahe. "Hindi na kailangan iyan, kaibigan," wika ng lalaking panauhin sa amin nang gumitla ito. Ang mga arko namang ito ay bumuo ng malalaking debatong kaha kung saan may mga butas na siyang ginagawang tanawan at lusutan ng mga bumabaril mula sa loob ng fuerte. Nabaliw ito dahil sa labis na pagnanasa nitong maging pinakatanyag na pintor sa bansa kaya halos ginugol na niya ang buong sarili sa pagpipinta ng kung anu-anong mga larawan. Tiningnan niya ang inventario doon kung tugma ba ang mga nakasulat ayon sa pagsusuring ginawa niya. "Natutuwa ako, Carmela, at masaya kang makilala sila," wika ni Natalia sa akin na may bakas ng tuwa sa kanyang mukha para sa akin. Alam niyang sa bayang ito magsisimula ang bukang liwayway ng aking bagong buhay. Ang alak ang nagbibigay gaan sa aking loob bukod sa isang pang likidong parehong nil
"Iyon lang ang masasabi mo?" ang napabulalas na tanong ni Venancio, ang ama ni Sergio, bulalas man ngunit nasa mahinang tinig. Sa pagkakataong iyon ay para bang nalalasap sa dulo ng kanyang dila ang lamang matatamis nito na siyang napapalunok naman sa natitirang laway sa bibig niya. May sakit po kasi ngayon ang nanay ko at wala akong maiuuwi ngayon kung wala po akong mababaleng pera ngayon. akbo lang siya nang takbo, at habang hinihingal na ay may palingon-lingon niyang tinitingnan ang kanyang bandang likuran na tila ba may tinatakbuhan siyang di makita-kitang bagay sa lilim ng kadilimang naroon. Kumalam na ulit ang kanyang tiyan. "Hindi! Umalis ka na!" At sinipa si Clara ulit ng matabang donya. Nang matumba ang dalaga, kinuha siya bigla ng senyora, kapit ang kanyang suot na puting baro. Matagal lumipas ang pagkalam nito. Pinagpawisan na rin ang noo niya dala nang matinding nararamdamang gutom. Mulang siya ay magising ay inayos muna ni Graciela ang sarili niya, tumayo siya sunod at in
Ang lahat ng ito ay karaniwang ginagawa sa pabrika ni Andracio bilang isang encargador. Paulit ulit kong tinawag ang aking mga magulang ngunit pawang katahimikan lamang ang sumagot rito. Sa bahagi ring ito makikita ang isang malaking bodega, na may pintuang malahugis arko na may mga magagandang ukit na binubuo ng mga bulalak at mga ibon. Huminto ito sa tapat ng mansyon, at pagkalabas niya nang karwahe ay napansin niya kaagad sa may labasan ng casa ang mga nakaunipormeng puro Kastilang kawal ng mahistrado na buong tindig roon na nakabantay at walang bahid ni anumang damdaming makikita sa mga pagmumukha. At nang lumingon ako upang makita kung sino iyong tumambad sa akin ay doon ko natantong ako ay tama sa pagwari ko. Halos walang tao ang nasa mercado sa araw na iyon. "Bago natin ibalik ang mangkukulam na ito sa impyerno," wika ng padre sa lahat. Hindi dahil maulan at malamig kundi dahil ang mga manininda at negosyante sa pamilihang iyon ay mga ilang tagahanga at natulungang tao ni Don A
Nagpasalamat din si Julian sa kanila at tinanggap ng buong loob ang ibinigay ng mga babae sa kanya. Wala naman siyang ibang naisip na maaaring gawin upang matapos ang pagdudurusa ng lalaki--dulot ng matinding nararamdamang sakit--kaya dala ng awa ay pinatay niya ito sa pamamagitan ng pagdiin lalo ng nakatusok na kahoy sa dibdib. Marahil hindi pa alam ng mga taga Mansion Gliriceda ang pagkawala ng kanilang señorito o hindi rin napagbatid maging nang mga tauhang nagtratrabaho sa pabrikang pagmamay-ari nito.Nang mahagip bigla sa isipan ni Andracio ang pangalan ni Julian, naalala na naman niya muli ang isang bagay. Pitong lalaki ang kaagad natanaw niya na pumasok roon na pawang may mga bitbit pang mga mataas na uri ng armas.Ang lahat ng ito ay inalisan at tinanggalan niya ng alikabok, mga nakabiting agiw at dumi na apat na araw nang nalikom doon. Marahan siyang umakyat sa hagdanan, di inalintana ang madilim at makitid na mga hakbang, hanggang sa narating na nga niya ang tutok nito. "Ubos
Hindi ko mapipilit na sumagot siya sa akin sapagkat hindi naman niya ako kilala."Hindi ko ginustong mangyari ito sa akin. Hindi maaaring nilinlang ako noon ng aking kaibigang si Felina. Binuo ako ng isang bampirang nangangalang Mercedes,"ani pa niya sa akin. Hindi ko magawa ang makatayo mula sa pagkadapa ko sa lupa dahil nangangatog sa takot ang aking buong katawan. Kaya kailangan kong gumawa ng paraan para makatakas dahil kung hindi, tiyak mamamatay ako sa kamay ng aking kaaway na walang kalaban-laban. Tinuruan niya akong mamuhay ng karaniwan sa kabila ng sumpang aking dinadanas at sa hanggang tuluyan ko nang napigil ang aking pagkauhaw sa dugo ng tao. Kailangan na naming marating kaagad ang kuwebang iyon bago lumitaw ang kabilugan ng buwan dahil kung hindi, kutob ko, ay may masamang mangyayari. Buhat nga makahiga, binubulong ko lamang sa aking isip na iwala ang mga masasamang wari pero ang mga bakas pa rin ng takot ang tumatatak sa aking isipan. "Si Aurora talaga, kahit nakapag-asa
Ang Serapica lang ang tanging masasakyan kung papatungo sa Dapitan kaya hindi maaaring hindi sumakay sa bapor na iyon ang mga nadakip na ilustrados. Wala akong winari simula nang lumisan ako kundi ang kalimutan ang lahat ng aking mga naranasan sa Santa Lucia. Sumunod naman ako sa kargador. Kakaiba ang aking naramdaman sa kanya na hindi ko alam kung bakit gusto kong alamin ang lalaking dumaan.Sumiklab naman ang galit sa pakiramdam ni Andracio nang marinig ang mga pahambog na ito mula sa taksil. Bumaba kami sa barko na dinaanan ang hagdanang yari sa makapal na tabla. Pagbanggit niya sa pangalan ng aking alila noon,naalala ko at pumasok muli sa aking wari ang kung papaano ko napatay si Mercedes. Sa marahang pagbaba ng yumao sa kanyang lupang himlayan, biglang naagaw ang pansin ni Julian nang may makita siyang isang babae na lumapit doon. Isang nahahating maskarang puti naman ang kanyang hawak hawak sa kaliwang kamay na siyang bigay rin sa kanya ni Delfina bago ito umalis, sapagkat ang ya
Alam ni Padre Mariano na tama ang mga naging pahayag sa kanya ni Criscancio. Tanto ko, ang mahalagang pagpupulong na ito ay marahil tungkol sa mga alagad ng dilim na nagkalat na sa bansa na siya naman talagang pangunahing paksa ng lahat ng pulong. Walang ibang laman ang nasa isipan ng encargador habang siya'y nakasakay sa calesa kundi ang mga salitang natanggap niya sa dalaga. Hinablot ko ang kanyang munting katawan na siyang napunan ko ang pagkahulog mula sa aking mga bisig. Agad namang lumabas ang mag-amang Guevarra pagkatutok ng mga baril sa kanila, at pagkalabas ay walang anu-ano'y bigla na lamang tinadyakan at ginulpi ng dalawang lalaki si Don Armando. Nadarama agad ni Julian Guevarra ang paglusong ng matinding sakit sa kanyang ulo, pagkagising niya, tanghaling-tapat. Kinuha ko ang platong may lamang ulam at kanin at gamit ang kutsara ay pinasubo ko ito sa kanya. Ang punong manggagaway an gang makapangyarihan sa lahat ng mga manggagaway. Mula sa pagkakaupo sa cama ay tinunghan si
Sa paglagak ng pangpitong basong may lamang vino, biglang natalos ni Andracio sa kanyang pandinig ang isang kilalang boses. Sila ang mga dayuhang kasabay kong naglayag, mga dayuhang una pa lamang tatapak sa isla na ipinangalan ng mga Kastila sa isang hari. Natatabunan naman ng malakas na kulog ang kanyang mga nagdudurusang sigaw sa pagtawag sa pangalan ng ama na sa bawat paggapang ay ang tanging nagagawa lamang niya. "Manuela, mag ingat ka. Baka nasasaktan mo na sa higpit ng pagkakayakap mo kay Carmela," ani ni tiyo sa babaneg yumakap sa akin. Mararamdaman naman pagkapasok sa doble puerte ang bayo ng malinis na hanging nanggagaling sa labas na umihip mula sa apat na malalaking bintanang naroon. "Alam mo namang may kakayahan akong hindi kayang gawin ng iba," sagot naman niya sa akin. Malapit lang naman ang pabrika sa kanyang bahay kaya nilakad lamang ni Andracio ang pagpunta rito. Pagkarinig sa yaong pangalan ay hindi na naghintay pa ang prayle at kanya nang sinamahan ang bata pabalik