"Corazon,"
Lumaki ang mga mata ko at bumilis lalo ang pintig ng puso ko. Parang nanginginig na ang buong katawan ko ngunit nakayanan ko pa rin siyang itulak para lumayo siya.
"A-anong sabi mo?" natataranta kong tanong.
Sinuklay niya ang kaniyang buhok gamit ang kaniyang mga daliri. At napahinga ng malalim.
"Corazon, ang pangalan ng iyong kapatid na babae hindi ba?" seryoso niyang tanong.
Tumigil sandali ang hininga ko nang marinig iyon sa kaniya. Hindi ko alam kung anong gagawin, iiyak o tatawa. Pero mas nanaig ang nararamdaman kong pagkatuwa.
"Anong tinatawa tawa mo? Seryoso akong nagtat
Mahigit kumulang limang oras ang byahe papuntang San Luis sa Batanggas kung saan nakatira ang aking mga abuelos.Kung kaya't madaling araw pa ay tumulak na kami paparoon.Isang napakagandang kalesa ang aming sinakyan. May mga nakaukit na bulaklak sa labas nito. At sa loob naman ay kulay lila na seda ang nakabalot.Malaku at nakasarado ang kalesang ito, kung kaya't maaaring apat ang makasakay nito. Ngunit dahil kaming dalawa lamang ng heneral ang narito ay nasa harapan ko siya nakaupo.Nakapikit siya ngayon at nakahalukipkip ang mga braso. Kuno't ang noo at manipis na nakatikom ang mga labi.Bakithanggangsapagtulogniya ay paranggalitna naman s
Mayyumuyugyogsa akin kungkaya'tnapabangonako. Siinay."Corazon,bumangonka dali,"pawisansiya atnanginginigangkaniyangbuongkatawan.Hindi komaintindihanangtakotnakaniyangnadaramahanggangsa maynarinigakongputukansalabas."Salganustredesrebeldes!" (Lumabaskayo mgarebelde!)sigawngnapakapamilyarnatinignglalaki.Nagmamadaliakongbumangonat hinay hinay nagumapangkasamaanginaypapuntasalikuranngbahay.Ngunitnasaanangitay?&
Mga magulang.Sila ang unang nagturo sa atin sa mga bagay bagay, katulad ng magandang asal, respeto, pagpapatawad, paghingi Ng tawad at lalong lalo na ang pagmamahal.Kahit makailan man tayong nagkasala sa kanila, hindi pa rin magbabago ang kanilang pag-ibig sa atin.Ikwenento ng aking abuela ang mga kapilyohan ng aking inay noong bata pa lamang siya.Kung paano siya binigyan ng kung ano ng kaniyang mga magulang kahit gaano kahirap kunin ay kinakaya para sa kaniya.Ibang iba pala ang inay noong bata pa siya, ngayon kasi hindi siya gaanong nanghihingi ng kung ano kay itay.Ipinakita rin niya sa akin ang mga laruan na galing sa
Maaga akong bumangon para magsanay. Kahapon pa nagpabalik balik sa aking isipin ang sinabi ng aking abuela."Apo, mag-ingatka sa heneral.Huwagkang lumapitlapitsa kaniya.Pakiramdamko ay may sama ngloobiyansa iyong ina,"Bakit naman kaya siya magagalit kay ina? Wala talaga akong maisip na dahilan kung bakit may galit ang heneral sa aking ina.Narinig pa ang ingay ng mga kuliglig at ramdam na ramdam ko ang maginaw na ihip ng hangin. Kumikinang pa rin ang mga bituin sa kalangitan at nagdagdag ilaw ang buwan para makakita ako ng maayos sa dilim. Malapit nang sumikat ang araw kung kaya't naririnig ko na ang pagbangon ng mga isasanay ngayong araw.Hindi ako nagpatinag sa mga ingay N
"Quiénerestú?" (Sino ka?) ang syang unang narinig namin mula nang magkayapan kami ni Manuelo. Agad naman kaming naghiwalay nang namataan namin ang heneral sa aming likod.Lumapit sa amin ang heneral at nagpapagpag naman so Manuelo sa kaniyang kasuotan. Lumaki ang kaniyang ngiti at parang batang nasasabik makilala ang isang bagong kaibigan."Ah! Heneral, si Manuelo po ang aking kaibigan. Taga amin rin siya," tinitigan niya muna simula sa mukha hanggang paa at pabalik sa mukha ang kaharap."Manuelo, ang heneral, si HeneralEustaquio....EustaquioMarino Miguel Ponce dela Pena," pagpapakilala ko sa dalawa. At napansin ko ang kaniyang parang nangliliit na ekspresiyon. Ngumisi siya ng bahagya bago bumalik sa seryoso ang mukha.
Bukas na ang ikasampung araw ng aking pagsasanay, ang sabi nila'y magkakaroon daw kami ng pagsusulit kinabukasan kung kaya't dapat kami maghanda.Maaga kaming bumangon ngayon kagaya ng sa mga nakaraang araw. Dapat raw muna namin gawin ang pangaraw-araw na ensayo bago kami sumabak sa pagsusulit na mangyayari mamayang hapon.Mag-aala una na nang matapos kaming magtanghalian, at sa ala una y media ay nagbigay pugay kami sa bandila ng Espanya. Tahimik at seryosong seryoso ang lahat dahil magsisimula na ang aming pagsusulit.Maraming mga opisyales ang dumayo. Nagsimula na kaming magmartsa patungo sa aming mga pwesto. At nang biglang putok ng mga baril, walang sinuman ang yumuko o nagtakip ng tenga, dahil ito na ang hudyat ng pagsisimula ng pasulit.
Unti-unti akong napadilat at napagtanto kong nasa loob na ako ng pagamutan.Pilit kong inaalala ang nangyari kagabi, ngunit ang natatandaan ko lamang ay ang aking pagkawalan ng malay at ang kamay na humila sa akin.Mahina akong bumangon at nang maalala ko ang asking suot kagabi, minadali kong sinuri ang asking sarili.Suot ko pa naman ang aking panloob ngunit hindi ko damit ang suot ko ngayon.May biglang pumasok na babaeng doktor."Estas despierta," (Gising ka na pala) sabi niya.Alam kong nasa loob pa rin ako ng kampo, ngunit alam ko ring hindi siya ang doktor dito."Nasaan po si
Nagsimula na akong nagayos sa mga libro na nasa salansanan. Malapit na akong matapos nang marinig kong humagok ang heneral sa loob ng kanyang kuwarto.Hindi pa rin ako makapaniwala sa kaniyang sinabi noong nakaraang araw na dito niya ako patutulugin at sa mismong kuwarto niya pa.Nahihibang ba siya, bakit ako matutulog sa kuwarto niya meron naman akong mapapahingahan.Pumasok sa isipan ko ang aming pag-uusap noon."Sa akingkuwarto," seryosoniyangsabi."P-po? Anong ibig niyo pong sabihin?" Sa k-kuwartoniyo pomismo?!"Natatarantakongtugonsakanya.Walasiyangimik&nbs
~Filipinas 1888~"Binibini, ikaw po aypinapatawagna ngdoña. Nasa salas po siya kasama ang mgapanauhin," wika ni Isabel sa akin."Salamat Isabel,lalabasna ako kapag tapos na ako sapagsusuklay.""Masusunodpo binibini," mahinang isinara ni Isabel ang pintuan nang makalabas na siya.Kanina pa ako nakaharap sa salamin at nagsusuklay sa mahaba kong buhok. Ilang taong na ang nakalipas nang pinutol ko ito upang magpanggap na lalaki. Sariwa pa rin sa akin ang lahat ng mga nangyari noon dahil sa aking pagkapilyo. Kung sana ay nakinig lamang ako. Ngunit alam kong wala na akong magagawa pa, hindi na maibabalik ng aking paghihinayang ang aking mga magulang. Hindi ko na sila maki
"Mahal na mahal ko ang iyong ina simula pa noong nakilala ko siya bago kami naging magkatipan. Ngunit mas pinili niya ang bastardo mong ama, at iniwan niya akong bigong-bigo kaya nabulag ako sa galit. Dahil dito pinakasalan ko kaagad si Clariza, ang ina ni Takio. At makalipas ng apat na buwan ay nalaman naming nagdadalang tao si Clariza. At sa sandaling iyon ay biglang naglaho ang aking pagkamuhi sa iyong ina at iyong ama. Ngunit hindi ito nagtagal dahil namatay sa ikalawang panganganak si Clariza, kasama ang aming ikalawang anak. Ako ay muling nagalit sa iyong mga magulang kaya nang malaman kong doon sa hacienda ng asawa ng aking kapatid nagtatrabaho ang iyong ama ay sinabihan ko sila na maging malupit dito."Mapait na ikinuwento ni heneral Eusebio ang kaniyang panig. Pagkatapos kaming kumain ng almusal ay ipinatawag niya ako sa kaniyang opisina. Hindi sumangayon dito si heneral n
Natigilan ako sa kaniyang sinabi ngunit napansin kong parang wala lamang para sa kaniya. Nagpatuloy lamang siya sa pagkain at parang batang nasasarapan sa kinakain dahil lagi siyang nakangiti."Huwag kang mag-aalala binibini, hindi kita minamadali. Gusto ko lamang malaman mo ang aking nararamdaman," anito habang nakatingin sa pagkain."K-kailan pa?" nauutal kong tanong sa kaniya.Natigilan siya dahil sa aking tanong at napatulala sandali bago tumingin sa aking mga mata."Hindi ko rin alam, ngunit simula noong nawala ka sa aking paningin ay lagi kitang hinahanap," anito habang seryosong nakatingin sa akin.Pakiramdam ko ay nanghihingi siya ng pahintulot sa akin. Pinalibutan kami ng ka
Nagising na lamang ako na wala na si Manuelo. Ang wika ni Ka Tiago ay may pinuntahan raw na importante. Ito na ba ang ibig niyang sabihing plano? Ang iwan ako rito? Paano kung bumalik muli ang mga tauhan ng kaniyang ama. Nasagi sa aking isipan na kaya ko rin namang ipagtanggol ang aking sarili at si Ka Tiago dahil maayos din naman ang aking pag-eensayo sa loob ng kampo.Sinikap kong tumulong sa gawaing bahay para hindi ako mainip at para na rin hindi mapagod si Ka Tiago. Nagwalis ako sa loob at sa labas ng bahay, naghugas ng pinagkainan at mga gamit sa pagluluto, at diniligan ko ang mga halaman na nasa hardin. Nagsiyesta muna ako ng ilang oras at nang magdakong hapon na ay lumabas ako para bigyan ng tubig ang kanilang alagang tamaraw na pinangalanan pala ni Crescentia na Taraw. Pinagmamasdan ko ang kanilang alaga habang nag-iisip ako ng mga maaaring gawin kapag nahanap na ang itay. Maram
Dalawang araw simula noong nakita ko muli ang aking inay. Dalawang araw na ang lumipas nang inilibing namin ang kaniyang bangkay. Hindi pa rin ako makapaniwala na kaya nilang kunin ang buhay ng aking inay. Hindi ako makapaniwala na ang lahat ng Ito ay dahil lamang sa isang talaarawan. Ang talaarawang kinuha nila nang dakpon ako.Naalala ko pa noong nakita namin ang kaniyang katawan na nakahandusay sa sahig. Napansin ni Manuelo na nakakuyom ang kamay ng aking ina kaya binuksan niya ito at may iniluwang isang pirasong papel na naka lukot at punit-punit na.Nakita kong dahan-dahan niya itong binuksan at basahin ang kung ano man ang nakasulat. Hindi niya sinabi kung ano ang nabasa niya ngunit ibinigay niya sa akin ito.devuélvanoseldiario
Kinabukasan, nang makadaong na ang barko sa pier ay agad kaming nagtanong-tanong kung saan matatagpuan ang Esperanza, San Teodoro. May mga nagturo sa amin kung ano ang sasakyan patungong Esperanza. Lumapit kami sa karitong may nakatali na tamaraw. Hinahanap-hanap ko ang may-ari nito sa mga taong naglalakad sa mercado papunta dito."Binibini, dumito ka lang muna at hahanapin ko sa loob ng mercado ang may-ari nito," bilin ni Manuelo bago siya umalis.Hinihimas himas ko ang ulo ng tamaraw hanggang sa katawan nito."Kay ganda naman ng iyong balahibo," bulong ko nito."Iyan nga ang sabi ko kay itay," rinig kong sabi ng isang batang babe.Napatingin ako sa paligid at sa ilalim ng kariton,
Ang unang biyahe ng araw ang aming kinuha papuntang Mindoro. Nasa aming mga sariling silid na kami nang nagsimulang umandar ang barko. Maliit lamang ang kuwarto na aming kinuha para makatipid kami sa pamasahe dahil hindi namin alam kung gaano kalayo ang aming pupuntahan.Inilibot ko ang aking paningin sa kabuuan ng silid, may maliit na higaan na sakto lamang para sa isang tao, meron ding dalawang upuan, at isang parisukat na lamesang nakakabit sa dingding ng barko. Nakapatong na sa lamesa ang aking supot na mayroong mga damit habang nakaupo ako sa upuan.Hindi ko alam kung ano ang aking mararamdaman sa mga oras na ito. Dapat ba akong masiyahan dahil makikita ko na ang aking mga magulang? O dapat ba akong matakot sa posibilidad na madadala ko doon ang mga taong papahamak sa kanila?Yumu
Iminulat ko ang aking mga mata nang may gumising sa aking pagtulog. Unang nakita ko ang mukha ni Manuelo na parang nagmamadali."Bumangon ka na diyan Corazon, malapit na ang mga guardia civil," anito.At sa mga salitang iyon ay dali-dali akong bumangon sa aking hinihigaan at agad na kinuha ang talukbong na kaniyang inabot sa akin. Naalala kong ito pala ang aking suot kanina noong papunta ako dito kasama ang heneral."Nasaan nang heneral?"Hindi niya ako sinagot subalit hinila niya lamang ako palabas ng silid. Nakita ko rin ang aking lola na natatarantang umutos na maghanda ng kabayo at mga maaaring dadalhin."Hija, masakit man sa aking kaloobang lisanin mo muli ang lugar na ito, ngun
Tumigil ang kalesa sa harapan ng tarangkahan ng hacienda. Unang lumabas ang heneral at naglahad ng kamay para alalayan akong bumaba. Kumunot ang aking noo at nilagpasan siya. Narinig ko ang mahina niyang tawa na natatabunan ng pagpalatak ng sapatos ng kabayo paalis. Naglakad ako ng diretso hanggang sa nakasaradong tarangkahan, ngunit napansin kong nakakandado ito mula sa loob.Nakatalikod ako sa heneral nang nagsalita siya."Ikaw na nga itong aking iniligtas sa kapahamakan, ikaw pa ang may ganang magsungit," anito, "desagradecida!" dagdag niyang pabulong na sigaw."Narinig ko iyon! Ngunit hindi ko naman hiningi ang iyong tulong, ikaw ang kusang tumulong sa akin heneral. Marahil alam mo na nga noon pa ang tungkol sa aking pagpapanggap, ang alam ko'y iyong ama ang nag-utos na dakpin ako,