Unti-unti akong napadilat at napagtanto kong nasa loob na ako ng pagamutan.
Pilit kong inaalala ang nangyari kagabi, ngunit ang natatandaan ko lamang ay ang aking pagkawalan ng malay at ang kamay na humila sa akin.
Mahina akong bumangon at nang maalala ko ang asking suot kagabi, minadali kong sinuri ang asking sarili.
Suot ko pa naman ang aking panloob ngunit hindi ko damit ang suot ko ngayon.
May biglang pumasok na babaeng doktor.
"Estas despierta," (Gising ka na pala) sabi niya.
Alam kong nasa loob pa rin ako ng kampo, ngunit alam ko ring hindi siya ang doktor dito.
"Nasaan po si
Nagsimula na akong nagayos sa mga libro na nasa salansanan. Malapit na akong matapos nang marinig kong humagok ang heneral sa loob ng kanyang kuwarto.Hindi pa rin ako makapaniwala sa kaniyang sinabi noong nakaraang araw na dito niya ako patutulugin at sa mismong kuwarto niya pa.Nahihibang ba siya, bakit ako matutulog sa kuwarto niya meron naman akong mapapahingahan.Pumasok sa isipan ko ang aming pag-uusap noon."Sa akingkuwarto," seryosoniyangsabi."P-po? Anong ibig niyo pong sabihin?" Sa k-kuwartoniyo pomismo?!"Natatarantakongtugonsakanya.Walasiyangimik&nbs
"Paco,kuninmo yong mga sulat na nasaoficinapostal," utos ng heneral."Paco,dalhinmo ito saopisinangTinyenteKoronel,""Paco,ipagbilimo ito sa mgatauhanna nasacusina,""Paco,...""Paco,...""PACO!""ANO NA NAMAN BANGIUUTOSMO HENERAL?!" sigaw ko nang pabalik sa kaniya na ikinagulat niya.Lumaki parehas ang aming mga mata at bahagyang natahimik ang loob ng opisina.Tumikhim muna ako bago magsalita.
Lumapit siya sa akin at inilapag ang baso sa lamesa na nasa harapan ko."Narito na po ang iyong tubig ginoo," aniya.Napairap ako sa kaniyang sinabi at bahagyang tumawa."Pambihira ka naman Manuelo, parang hindi tayo magkaibigan," biro ko sa kaniya, "Umupo ka at matagal tagal na rin tayong hindi nagkita."Umupo na man siya sa upuan na nasa aking tapat. Lumingon lingon muna siya sa paligid at tumikhim."May nalaman ako tungkol sa kung nasaan ang iyong mga magulang. Ngunit nang puntahan ko iyon ay wala na sila. Isa pa ay may mga kasamahan rin akong tumutulong sa paghahanap sa kanila."Mainam akong naakikikinig sa kaniyang sinasabi ngu
Nagsimula nang nagdagsaan ang mga taong kakilala at mga kaibigan ng abuelo. Hindi ko inaasahan na marami-rami rin ang mga dumating, sumala sa mga trabahador at mga kassyoso sa negosyo. Inutusan ako ng aking lola na huwag makihalubilo sa mga bisita kahit na kakilala ito ng aking abuelo. Para narin hindi mas maging komplikado ang lahat kapag bumalik na kami sa dati.May ilang mga taong lumapit sa akin at nagtanong kung ano ang aking kaugnayan sa mga Luviano, at ang sinabi ko ay isinama lamang ako ng heneral at hindi ako pamilyar sa kanila. Mabuti naman at walang nagpupumilit at nagtatagal kumausap sa akin, hindi kasi ako sanay sa mga pagtitipon gaya nito maliban sa simbahan.Napatingin ako sa mga bisita para mahanap ang heneral. Agad ko siyang namataan na may kausap na matandang lalaki. Nakasuot ito ng puting barong tagalog at may hawak h
Nang makausap ko ang aking lola kagabi at sabihin sa kaniya ang aking desisyon, nagulat siya dahil nagbago ang aking isip. Ipinagtapat ko sa kaniya ang tungkol sa aming pag-uusap ni Manuelo sa hardin. Ngunit hindi pa rin siya naniniwala na walang ibang intensiyon si Manuelo kundi ang tulungan ako.Nahirapan akong makausap ang heneral dahil maraming tao ang laging umaaligid sa kaniya. Napagpasyahan namin na dumito muna hanggang bukas para sa libing ng aking abuelo. Sinabihan ako na manatili lamang sa silid na ibinigay ng aking lola sa akin, na siyang mismo ang silid ng aking inay, kapag nagsimula nang dumagsa ang mga tao.Kumpara kahapon, mas dumami nga ang mga bisita ngayon. Ako ay pinahintulutan lamang na lumabas kapag oras ng kumain at oras ng magrosaryo. Sa mga oras na iyon ay hindi ako pwedeng kumausap kanino man, maliban na lang sa
"Sino ka para dayaan ang hukbo ng Espanya? Sino ka para pagtaksilan ako?!"Sa ngayon ay bigla nang lumakas ang kaniyang boses. Susunggaban na niya sana ang aking braso muli nang narinig namin pareho ang pagbukas ng pintuan sa kusina.Natatakot akong tumingin sa kaniya nang bigla niyang hinablot ang aking kamay at nagtungo kami sa likod ng kahoy. Tumingkayad kami pareho, ako sa kaniyang harapan at siya naman ang sumandal sa kahoy. Inilagay niya ang kaniyang kabilang palad sa aking bibig para takpan ito at sumisilip silip siya sa mga lumabas."Saan na ba ang batang heneral na iyon?" Narinig kong tanong ng isang lalaki."Aba'y malay ko, ang sabi niya lamang kanina ay lilibutin niya lamang ang hardin para masiguradong wala ngang nakapasok
Marahan ang pagikot ng gulong ng kalesang sinasakyan ko pabalik sa kampo. Napasilip ako sa labas ng bintana at kitang kita ang mapayapa at tahimik na paligid.Ang malamig na simoy ng hangin ay mahinang tumama sa aking mukha. Malumanay ang paghalik ng haring araw sa aking balat habang ito ay papalubog na parang namamaalam.Para akong nabunutan ng tinik nang napag-usapan na namin ng heneral ang tungkol sa aking sikreto. Hindi ko alam kung bakit malaki ang aking tiwala nang nangako siyang hindi niya ibubunyag kahit kanino ang aking sikreto.Napasinghap ako ng maalala kong hindi ko natanong sa kaniya ang tungkol sa pagligtas niya sa akin noong nalunod ako sa lawa. Hindi na man siguro mahalaga pang buksan ang tungkol doon sapagkat sigurado akong siya ang nagligtas sa akin noon. Dahil kung hindi, bakit mas humigpit pa siya sa akin nang s
Nakalinya kaming lahat ng matuwid sa ilalim ng araw. Ang Koronel ay nagiinspeksiyon sa amin kasama na ang Komandante na sumusunod sa kaniyang likuran. Nasa harapan ng kanilang mga pulutong ang mga primera, at kasama na dito si Marcos. Kung may pagkukulang man ang kahit isa sa amin ay ang primera ang kanilang pinaparusahan. Nang makapunta na ang Koronel at Komandante sa aming harapan ay nakaramdam ako ng kaba at takot. Hindi pa nga umaabot ng isang minuto ay biglang pinagsisigaw na ng Komandante ang aming primera na si Marcos. Alam ko namang magkapatid sila, ngunit bakit parang sinasadya niyang pahirapan ito? Ganiyan ba kalaki ang galit niya kay Marcos? Pinatakbo siya ng limangpung ikot sa loob ng kampo. Nang sinimulan niya na ito, nahagip ko ang
~Filipinas 1888~"Binibini, ikaw po aypinapatawagna ngdoña. Nasa salas po siya kasama ang mgapanauhin," wika ni Isabel sa akin."Salamat Isabel,lalabasna ako kapag tapos na ako sapagsusuklay.""Masusunodpo binibini," mahinang isinara ni Isabel ang pintuan nang makalabas na siya.Kanina pa ako nakaharap sa salamin at nagsusuklay sa mahaba kong buhok. Ilang taong na ang nakalipas nang pinutol ko ito upang magpanggap na lalaki. Sariwa pa rin sa akin ang lahat ng mga nangyari noon dahil sa aking pagkapilyo. Kung sana ay nakinig lamang ako. Ngunit alam kong wala na akong magagawa pa, hindi na maibabalik ng aking paghihinayang ang aking mga magulang. Hindi ko na sila maki
"Mahal na mahal ko ang iyong ina simula pa noong nakilala ko siya bago kami naging magkatipan. Ngunit mas pinili niya ang bastardo mong ama, at iniwan niya akong bigong-bigo kaya nabulag ako sa galit. Dahil dito pinakasalan ko kaagad si Clariza, ang ina ni Takio. At makalipas ng apat na buwan ay nalaman naming nagdadalang tao si Clariza. At sa sandaling iyon ay biglang naglaho ang aking pagkamuhi sa iyong ina at iyong ama. Ngunit hindi ito nagtagal dahil namatay sa ikalawang panganganak si Clariza, kasama ang aming ikalawang anak. Ako ay muling nagalit sa iyong mga magulang kaya nang malaman kong doon sa hacienda ng asawa ng aking kapatid nagtatrabaho ang iyong ama ay sinabihan ko sila na maging malupit dito."Mapait na ikinuwento ni heneral Eusebio ang kaniyang panig. Pagkatapos kaming kumain ng almusal ay ipinatawag niya ako sa kaniyang opisina. Hindi sumangayon dito si heneral n
Natigilan ako sa kaniyang sinabi ngunit napansin kong parang wala lamang para sa kaniya. Nagpatuloy lamang siya sa pagkain at parang batang nasasarapan sa kinakain dahil lagi siyang nakangiti."Huwag kang mag-aalala binibini, hindi kita minamadali. Gusto ko lamang malaman mo ang aking nararamdaman," anito habang nakatingin sa pagkain."K-kailan pa?" nauutal kong tanong sa kaniya.Natigilan siya dahil sa aking tanong at napatulala sandali bago tumingin sa aking mga mata."Hindi ko rin alam, ngunit simula noong nawala ka sa aking paningin ay lagi kitang hinahanap," anito habang seryosong nakatingin sa akin.Pakiramdam ko ay nanghihingi siya ng pahintulot sa akin. Pinalibutan kami ng ka
Nagising na lamang ako na wala na si Manuelo. Ang wika ni Ka Tiago ay may pinuntahan raw na importante. Ito na ba ang ibig niyang sabihing plano? Ang iwan ako rito? Paano kung bumalik muli ang mga tauhan ng kaniyang ama. Nasagi sa aking isipan na kaya ko rin namang ipagtanggol ang aking sarili at si Ka Tiago dahil maayos din naman ang aking pag-eensayo sa loob ng kampo.Sinikap kong tumulong sa gawaing bahay para hindi ako mainip at para na rin hindi mapagod si Ka Tiago. Nagwalis ako sa loob at sa labas ng bahay, naghugas ng pinagkainan at mga gamit sa pagluluto, at diniligan ko ang mga halaman na nasa hardin. Nagsiyesta muna ako ng ilang oras at nang magdakong hapon na ay lumabas ako para bigyan ng tubig ang kanilang alagang tamaraw na pinangalanan pala ni Crescentia na Taraw. Pinagmamasdan ko ang kanilang alaga habang nag-iisip ako ng mga maaaring gawin kapag nahanap na ang itay. Maram
Dalawang araw simula noong nakita ko muli ang aking inay. Dalawang araw na ang lumipas nang inilibing namin ang kaniyang bangkay. Hindi pa rin ako makapaniwala na kaya nilang kunin ang buhay ng aking inay. Hindi ako makapaniwala na ang lahat ng Ito ay dahil lamang sa isang talaarawan. Ang talaarawang kinuha nila nang dakpon ako.Naalala ko pa noong nakita namin ang kaniyang katawan na nakahandusay sa sahig. Napansin ni Manuelo na nakakuyom ang kamay ng aking ina kaya binuksan niya ito at may iniluwang isang pirasong papel na naka lukot at punit-punit na.Nakita kong dahan-dahan niya itong binuksan at basahin ang kung ano man ang nakasulat. Hindi niya sinabi kung ano ang nabasa niya ngunit ibinigay niya sa akin ito.devuélvanoseldiario
Kinabukasan, nang makadaong na ang barko sa pier ay agad kaming nagtanong-tanong kung saan matatagpuan ang Esperanza, San Teodoro. May mga nagturo sa amin kung ano ang sasakyan patungong Esperanza. Lumapit kami sa karitong may nakatali na tamaraw. Hinahanap-hanap ko ang may-ari nito sa mga taong naglalakad sa mercado papunta dito."Binibini, dumito ka lang muna at hahanapin ko sa loob ng mercado ang may-ari nito," bilin ni Manuelo bago siya umalis.Hinihimas himas ko ang ulo ng tamaraw hanggang sa katawan nito."Kay ganda naman ng iyong balahibo," bulong ko nito."Iyan nga ang sabi ko kay itay," rinig kong sabi ng isang batang babe.Napatingin ako sa paligid at sa ilalim ng kariton,
Ang unang biyahe ng araw ang aming kinuha papuntang Mindoro. Nasa aming mga sariling silid na kami nang nagsimulang umandar ang barko. Maliit lamang ang kuwarto na aming kinuha para makatipid kami sa pamasahe dahil hindi namin alam kung gaano kalayo ang aming pupuntahan.Inilibot ko ang aking paningin sa kabuuan ng silid, may maliit na higaan na sakto lamang para sa isang tao, meron ding dalawang upuan, at isang parisukat na lamesang nakakabit sa dingding ng barko. Nakapatong na sa lamesa ang aking supot na mayroong mga damit habang nakaupo ako sa upuan.Hindi ko alam kung ano ang aking mararamdaman sa mga oras na ito. Dapat ba akong masiyahan dahil makikita ko na ang aking mga magulang? O dapat ba akong matakot sa posibilidad na madadala ko doon ang mga taong papahamak sa kanila?Yumu
Iminulat ko ang aking mga mata nang may gumising sa aking pagtulog. Unang nakita ko ang mukha ni Manuelo na parang nagmamadali."Bumangon ka na diyan Corazon, malapit na ang mga guardia civil," anito.At sa mga salitang iyon ay dali-dali akong bumangon sa aking hinihigaan at agad na kinuha ang talukbong na kaniyang inabot sa akin. Naalala kong ito pala ang aking suot kanina noong papunta ako dito kasama ang heneral."Nasaan nang heneral?"Hindi niya ako sinagot subalit hinila niya lamang ako palabas ng silid. Nakita ko rin ang aking lola na natatarantang umutos na maghanda ng kabayo at mga maaaring dadalhin."Hija, masakit man sa aking kaloobang lisanin mo muli ang lugar na ito, ngun
Tumigil ang kalesa sa harapan ng tarangkahan ng hacienda. Unang lumabas ang heneral at naglahad ng kamay para alalayan akong bumaba. Kumunot ang aking noo at nilagpasan siya. Narinig ko ang mahina niyang tawa na natatabunan ng pagpalatak ng sapatos ng kabayo paalis. Naglakad ako ng diretso hanggang sa nakasaradong tarangkahan, ngunit napansin kong nakakandado ito mula sa loob.Nakatalikod ako sa heneral nang nagsalita siya."Ikaw na nga itong aking iniligtas sa kapahamakan, ikaw pa ang may ganang magsungit," anito, "desagradecida!" dagdag niyang pabulong na sigaw."Narinig ko iyon! Ngunit hindi ko naman hiningi ang iyong tulong, ikaw ang kusang tumulong sa akin heneral. Marahil alam mo na nga noon pa ang tungkol sa aking pagpapanggap, ang alam ko'y iyong ama ang nag-utos na dakpin ako,