Ang hihip ng amihan-lubang sa gabing iyon ay may kahinaa't madupok kaya naging maanayad ang ugali ng kalakhang karagatan sa kanluran ng Islas Filipinas. Dahil sa kalumuang dala ng malamig na hanging ito ay naging matiwasay at malamlam ang mga along umaalulod sa pamapalibot na laot, gayon ma'y malalanghap naman sa yaong hangin ang bitbit nitong kalansahan at umaangis na kaalatan. Ang buong kalangitan ay nakisama rin sa magandang panahong nailagak sa malawak na karagatang ito kung saan kanya namang pinuno ang sarili sa mga maningning na estrelya na kung maiiuring tanaw ay tila ba isang napakahabang kulay itim na sutla sa himpapawid na ginayakan ng mga maririkit at kumikinang na diamante. Nakakalumay namang pakinggan ang aliw-iw ng tubig sa buong paligid kung saan nagdadala naman ng kakaibang kaluwaga't kapayapaan sa mga kaisipa't sa mga damdamin na may himig na kahit saanmang lugar sa lupa ay di magagawang maririnig.
Sa gitn
Mulang dinakip ng mga kawal ng guardia civil ay hindi na muling nakita ni Julian Guevarra ang kanyang tiyuhing si Don Condrado. Pinilit man niyang puntahan kahapon ang kanyang tiyuhin sa kinalalagyan nitong kulungan sa Fuerte de San Nicolas ay hindi niya nagawa buhat nang ipinatupad ng pamahalaan ang aktang nagpapabawal sakahit anumang pagdalaw sa yaong bilanggo. Kinabukasan, pagpatak ng alas-nueve ng umaga, nagmamadaling umalis sa Mansion Gliriceda ang binatang Guevarra. Sakay ng isang karwahe ay binaybay niya ang daan patungong timog ng Sangrevida, papunta sa Fuerte de San Nicolas para dumalo sa gaganaping inquisición o paglilitis doon sa kanyang butihing tiyuhin. Ito ay ang paglilitis sa mga pinaratang na kaso kay Don Condrado Guevarra sa diumano'y pagtataksil niya sa pamahalaang Kastila na isa sa mga pinakamabigat na kasalanan sa batas ng pamahalaan na kung mapapatunayan man ay tiyak m
"Kayo, Benjamin Florencio y Balinos, Domingo Jimenez y Vicente, Teofilo Magsaysay y Gloria, Ambrosio dela Rosa y Nueza, Paulino Arevalo y Acal, Timoteo Alonzo y Labor, Deodato Locsin y Santos, Anastacio dela Cruz y Cerpenza, Ramon Crisologo y Torres, Donato Palmonares y Esteban, Estilito Rosales y Hermosa at Condrado Guevarra y Roquia, kayong labingdalawa ay nandirito ngayon sa hukumang ito dahil sa mga kasong pagtataksil, sedición at pagkokonspirya ng pag-aalsa laban sa pamahalaan. Sa harap ng mahal na inang katarungan ay bibigyan ko kayo ng pagkakataong magsalita upang aminin ang anumang nagawang kasalanan. Ano ang inyong pagmamakatwid sa mga akusasyong ito?"Katahimikan ang siyang tumugon. Walang niisa sa labindalawang lalaking inaakusahan ang sumagot sa harap ng unang juez. Binigyan pa sila nito ng ilang sandali para tumugon, ngunit nang wala pa ring narinig niisang salita mula sa kanila ay nagpatuloy na ang unang ju
"Mga mahal na hukom," anya ulit ng binatang abogado pagkatapos ang mga paglalahad ng mga testigo sa kanilang mga kuwento. "Ang mga taong ito ay tatlo lamang sa maraming taong natulungan ng kapatiran. Sila ang mga buhay na katibayan sa mga mabubuting layunin at gawain ng pinaratangang kapatiran ng La Indio Independencia. Maging ako po ay natulungan noon ng kapatirang ito,sapagkat kung hindi dahil sa mga inambag nilang pangtustos sa aking escuela ay hindi niyo ako makikita sa inyong harapan ngayon bilang isang abogado. Kaya, mga mahal na hukom, kung nagbabalak man ng masama laban sa pamahalaan at sa buong bayan ang kapatirang ito, maglalaan pa ba sila ng panahon, lakas at kwalta para matulungan lamang ang mga kagaya naming karaniwang tao sa lalawigang ito?"Nagsalita ang unang juez ng Ilocandia. "Sabihin na nating may mga mabubuti ngang nagawa ang La Indio Independencia, ngunit
"Silenciar!" ang bulalas ng unang juez ng Sangrevida bilang pampanahimik niya at gumawa pa ng tatlong pagpukpok sa maliit na martilyo na yari sa matigas na kahoy. Napapigil naman dito ang nanlabang si Ambrosio dela Rosa, ang isa sa mga nakaupong nasasakdal. "Hayaang magsalita ang nakaupong testigo," dagdag ng unang juez na may parinig."Magpatuloy!"Ngunit, sa kabila nito, nagsalaysay sa halip ang alguacil mayor. "Batay sa iyong mga kuwento sa amin, Ginoong Trias, ay para bang malaki ang kaalaman mo sa mga diumano'y masasamang balak na ito, " wika ng heneral sa naging tingin niya. "Maaari mo bang ilahad sa hukumang ito kung anu-ano ang mga masasamang bagay na balak gawin ng iyong mga kapwa-kawani sa kapatiran?""Opo, mahal na hukom," tugon ni Leandro Trias. Nagpatuloy ito sa paglalahad. "Napag-usapan po sa mga nakaraang pulong namin a
Hanggang sa kasalukuyan ay hindi pa rin niya alam kung ano ang nararapat niyang idama sa pagkalihis ng sana'y masamang kapalaran. Hindi niya alam kung dapat ba siyang matuwa o maging mabahala sa pagkalimot ni Leandro Trias sa tunay niyang pangalan na naging mapalad na pagkakataong nagligtas sa kanya mula sa panghuhuli ng mgaguardia civilsa mga naparatangang mga kawani ngLa Indio Independienciakung saan siya ring kinabibilangan niya. Sa halip kasi na Andracio de Castro, Alfonso de Castillo ang ibinigay na pangalan ni Trias sa mgaotoridadna maling ipinangalan nito saBastong Loro,ang siyang palayaw ni Andracio sa loob ng kinasapiang kapatiran.Ngunit, ganoon man ang naging mabuting pag-ayon ng kapalaran sa kanya, di naman mapigilan sa damdamin ni Andracio ang lumulubhang pag-alala sa mga nadakip na kasamahan. Labindalawa sa mga kasamahang kaw
Sa katabing mesa ay may kinuhang nakatuping papel si Don Miguel. Inabot at binigay niya ito kay Andracio na agad namang binasa ng binatang encargador nang matanggap ito. Habang binabasa ni Andracio ang nilalaman ng papel na iyon ay nagsalitang muli ang apatnapu't walong gulang na don. "Kanina ko lamang natanggap ang liham na iyan mula kay Sarhento Loreto, ang kasamahang kawani natin na kumatawan sa mga tulisanes," paglahad ni Don Miguel kung kanino galing ang sulat na binabasa ni Andracio. Di naman umimik dito si Andracio na patuloy na binabasa ang ibinigay sa kanyang sulat. Ipinaliwanag naman ni Don Miguel kung saan patungkol ang liham na iyon na hindi na hinintay pang mabasa ng Bastong Loro. "Naglalaman ang sulat na iyan nang mga balita galing kay Sarhento Loreto mula sa kuta ng mga tulisan. Laman diyan ang balitang napag-usapan na raw ng mga pinuno ng mga tulisan ang tungkol sa napakalaking suliranin ngay
Pagkarating niya sa Sangrevida mula Santa Barbara ay kanyang sinabihan ang lalaking cochero na ipatuwid-usad lang ang sinasakyang karwahe, patimog, papuntang Fuerte de San Nicolas. Pinabilis rin niya ang pag-usad nito dahil sa mga oras na iyon ay humahapon na't baka di na niya maabutan ang dadaluhing paghahatol ng hukom sa mga nadakip na kawani ng La Indio Independencia. Mula sa Calle Rodriguez ay matuling nilakbay ng karwahe ang mga tatahaking kalye sa gitnang cabesera ng Sangrevida, kung saan nadaanan niya ang puting simbahan ng Catedral de San Pablo sa may Plaza Polistico at ang malaki't mataong mercado sa Calle Abelardo. Habang umuusad naman ito sa daan na umaayon sa bilis ng lakad ng humihilang kabayo, tahimik lamang na nakasakay dito ang binatang encargador ng La Guevarra Fabrica de Tabacos Cigarillos na si Andracio de Castro. Kanina
Isang pambihira't napakalaking puno ang agad mamamataan sa daan. Kahit sa kalayua'y talagang mababatid ang labis nitong kataasan na para bang sadyang inaabot ang patungong kalangitan. Ang yaong puno ay mayroon ding napakatabang katawan na binabalutan ng mga mahahaba't malalaking baging, na bukod pa rito ay makikita sa itaas ang mga mahahaba't malalawak na mga sangang binubuhayan naman ng mga mabeberdeng dahon na kung titingnang maigi ay para bang isang gubat na lumulutang sa himpapawid dahil sa kakapalan at kayabungan ng mga ito.Sa loob ng umuusad na malaking karwahe, ang malaking punong ito ang unang natanaw nang naroo't nakasakay na binata na ngayong si Julian Guevarra. Alam niyang nakarating na siya sa lugar na pupuntahan buhat makita ang napakalaking puno, ngunit sa halip na matuwa ay bumalot sa damdamin niya ang labis na pagkalumbay mulang ibinalik siya ng punong ito sa nakaraan, kung saan sumariwang muli sa puso't isipan niya ang masakit na p
Isang araw na siyang hindi nakakain at sigurado akong nagugutom at nauuhaw na iyon sa madilim na kulungang doon. Kaya naisipan kong dalhan ang lalaki ng pagkain at tubig pagkatapos kong kumain. Pinilit ng tatlong tulisan na kunin ang aking dalang pera. Nanlaban ako kaya binubog nila ako upang makuha lamang ang kwaltang nais nilang kunin mula sa akin. Napagbatid din ni Pedro ang ilang nagsisidatingang mga tao roon; may ilang mga kababaihang nakasuot ng magaganda't magagarang traje de boda na naghahagikhikan pa sa isa't isa habang papasok sa loob ng mansyon at may nakikita rin siyang mga papasok na mga kalalakihan roon na nakasuot ng iba't ibang isitilo ng chachetta at pantalones na sa mga kilos at tindig ay kagalang-galang tingnan. "Alas siete na pala," anya ni Don Condrado sa sarili nang malaman na ang oras. Sa di malamang dahilan, tumigil ang mga tulisan, umalis na sinunod ang ninais ng napakagandang babaeng iyon. Wari ko, hindi yata nila matanggihan ang tila isang anghel na dilag ka
Suot ang maganda at gawa sa bulak na chachetta na itim na pinalooban niya ng puting polo at kurbatang itim, ay inayos ito ni Julian sa paglabas niya ng sinakyang karwahe. "Hindi na kailangan iyan, kaibigan," wika ng lalaking panauhin sa amin nang gumitla ito. Ang mga arko namang ito ay bumuo ng malalaking debatong kaha kung saan may mga butas na siyang ginagawang tanawan at lusutan ng mga bumabaril mula sa loob ng fuerte. Nabaliw ito dahil sa labis na pagnanasa nitong maging pinakatanyag na pintor sa bansa kaya halos ginugol na niya ang buong sarili sa pagpipinta ng kung anu-anong mga larawan. Tiningnan niya ang inventario doon kung tugma ba ang mga nakasulat ayon sa pagsusuring ginawa niya. "Natutuwa ako, Carmela, at masaya kang makilala sila," wika ni Natalia sa akin na may bakas ng tuwa sa kanyang mukha para sa akin. Alam niyang sa bayang ito magsisimula ang bukang liwayway ng aking bagong buhay. Ang alak ang nagbibigay gaan sa aking loob bukod sa isang pang likidong parehong nil
"Iyon lang ang masasabi mo?" ang napabulalas na tanong ni Venancio, ang ama ni Sergio, bulalas man ngunit nasa mahinang tinig. Sa pagkakataong iyon ay para bang nalalasap sa dulo ng kanyang dila ang lamang matatamis nito na siyang napapalunok naman sa natitirang laway sa bibig niya. May sakit po kasi ngayon ang nanay ko at wala akong maiuuwi ngayon kung wala po akong mababaleng pera ngayon. akbo lang siya nang takbo, at habang hinihingal na ay may palingon-lingon niyang tinitingnan ang kanyang bandang likuran na tila ba may tinatakbuhan siyang di makita-kitang bagay sa lilim ng kadilimang naroon. Kumalam na ulit ang kanyang tiyan. "Hindi! Umalis ka na!" At sinipa si Clara ulit ng matabang donya. Nang matumba ang dalaga, kinuha siya bigla ng senyora, kapit ang kanyang suot na puting baro. Matagal lumipas ang pagkalam nito. Pinagpawisan na rin ang noo niya dala nang matinding nararamdamang gutom. Mulang siya ay magising ay inayos muna ni Graciela ang sarili niya, tumayo siya sunod at in
Ang lahat ng ito ay karaniwang ginagawa sa pabrika ni Andracio bilang isang encargador. Paulit ulit kong tinawag ang aking mga magulang ngunit pawang katahimikan lamang ang sumagot rito. Sa bahagi ring ito makikita ang isang malaking bodega, na may pintuang malahugis arko na may mga magagandang ukit na binubuo ng mga bulalak at mga ibon. Huminto ito sa tapat ng mansyon, at pagkalabas niya nang karwahe ay napansin niya kaagad sa may labasan ng casa ang mga nakaunipormeng puro Kastilang kawal ng mahistrado na buong tindig roon na nakabantay at walang bahid ni anumang damdaming makikita sa mga pagmumukha. At nang lumingon ako upang makita kung sino iyong tumambad sa akin ay doon ko natantong ako ay tama sa pagwari ko. Halos walang tao ang nasa mercado sa araw na iyon. "Bago natin ibalik ang mangkukulam na ito sa impyerno," wika ng padre sa lahat. Hindi dahil maulan at malamig kundi dahil ang mga manininda at negosyante sa pamilihang iyon ay mga ilang tagahanga at natulungang tao ni Don A
Nagpasalamat din si Julian sa kanila at tinanggap ng buong loob ang ibinigay ng mga babae sa kanya. Wala naman siyang ibang naisip na maaaring gawin upang matapos ang pagdudurusa ng lalaki--dulot ng matinding nararamdamang sakit--kaya dala ng awa ay pinatay niya ito sa pamamagitan ng pagdiin lalo ng nakatusok na kahoy sa dibdib. Marahil hindi pa alam ng mga taga Mansion Gliriceda ang pagkawala ng kanilang señorito o hindi rin napagbatid maging nang mga tauhang nagtratrabaho sa pabrikang pagmamay-ari nito.Nang mahagip bigla sa isipan ni Andracio ang pangalan ni Julian, naalala na naman niya muli ang isang bagay. Pitong lalaki ang kaagad natanaw niya na pumasok roon na pawang may mga bitbit pang mga mataas na uri ng armas.Ang lahat ng ito ay inalisan at tinanggalan niya ng alikabok, mga nakabiting agiw at dumi na apat na araw nang nalikom doon. Marahan siyang umakyat sa hagdanan, di inalintana ang madilim at makitid na mga hakbang, hanggang sa narating na nga niya ang tutok nito. "Ubos
Hindi ko mapipilit na sumagot siya sa akin sapagkat hindi naman niya ako kilala."Hindi ko ginustong mangyari ito sa akin. Hindi maaaring nilinlang ako noon ng aking kaibigang si Felina. Binuo ako ng isang bampirang nangangalang Mercedes,"ani pa niya sa akin. Hindi ko magawa ang makatayo mula sa pagkadapa ko sa lupa dahil nangangatog sa takot ang aking buong katawan. Kaya kailangan kong gumawa ng paraan para makatakas dahil kung hindi, tiyak mamamatay ako sa kamay ng aking kaaway na walang kalaban-laban. Tinuruan niya akong mamuhay ng karaniwan sa kabila ng sumpang aking dinadanas at sa hanggang tuluyan ko nang napigil ang aking pagkauhaw sa dugo ng tao. Kailangan na naming marating kaagad ang kuwebang iyon bago lumitaw ang kabilugan ng buwan dahil kung hindi, kutob ko, ay may masamang mangyayari. Buhat nga makahiga, binubulong ko lamang sa aking isip na iwala ang mga masasamang wari pero ang mga bakas pa rin ng takot ang tumatatak sa aking isipan. "Si Aurora talaga, kahit nakapag-asa
Ang Serapica lang ang tanging masasakyan kung papatungo sa Dapitan kaya hindi maaaring hindi sumakay sa bapor na iyon ang mga nadakip na ilustrados. Wala akong winari simula nang lumisan ako kundi ang kalimutan ang lahat ng aking mga naranasan sa Santa Lucia. Sumunod naman ako sa kargador. Kakaiba ang aking naramdaman sa kanya na hindi ko alam kung bakit gusto kong alamin ang lalaking dumaan.Sumiklab naman ang galit sa pakiramdam ni Andracio nang marinig ang mga pahambog na ito mula sa taksil. Bumaba kami sa barko na dinaanan ang hagdanang yari sa makapal na tabla. Pagbanggit niya sa pangalan ng aking alila noon,naalala ko at pumasok muli sa aking wari ang kung papaano ko napatay si Mercedes. Sa marahang pagbaba ng yumao sa kanyang lupang himlayan, biglang naagaw ang pansin ni Julian nang may makita siyang isang babae na lumapit doon. Isang nahahating maskarang puti naman ang kanyang hawak hawak sa kaliwang kamay na siyang bigay rin sa kanya ni Delfina bago ito umalis, sapagkat ang ya
Alam ni Padre Mariano na tama ang mga naging pahayag sa kanya ni Criscancio. Tanto ko, ang mahalagang pagpupulong na ito ay marahil tungkol sa mga alagad ng dilim na nagkalat na sa bansa na siya naman talagang pangunahing paksa ng lahat ng pulong. Walang ibang laman ang nasa isipan ng encargador habang siya'y nakasakay sa calesa kundi ang mga salitang natanggap niya sa dalaga. Hinablot ko ang kanyang munting katawan na siyang napunan ko ang pagkahulog mula sa aking mga bisig. Agad namang lumabas ang mag-amang Guevarra pagkatutok ng mga baril sa kanila, at pagkalabas ay walang anu-ano'y bigla na lamang tinadyakan at ginulpi ng dalawang lalaki si Don Armando. Nadarama agad ni Julian Guevarra ang paglusong ng matinding sakit sa kanyang ulo, pagkagising niya, tanghaling-tapat. Kinuha ko ang platong may lamang ulam at kanin at gamit ang kutsara ay pinasubo ko ito sa kanya. Ang punong manggagaway an gang makapangyarihan sa lahat ng mga manggagaway. Mula sa pagkakaupo sa cama ay tinunghan si
Sa paglagak ng pangpitong basong may lamang vino, biglang natalos ni Andracio sa kanyang pandinig ang isang kilalang boses. Sila ang mga dayuhang kasabay kong naglayag, mga dayuhang una pa lamang tatapak sa isla na ipinangalan ng mga Kastila sa isang hari. Natatabunan naman ng malakas na kulog ang kanyang mga nagdudurusang sigaw sa pagtawag sa pangalan ng ama na sa bawat paggapang ay ang tanging nagagawa lamang niya. "Manuela, mag ingat ka. Baka nasasaktan mo na sa higpit ng pagkakayakap mo kay Carmela," ani ni tiyo sa babaneg yumakap sa akin. Mararamdaman naman pagkapasok sa doble puerte ang bayo ng malinis na hanging nanggagaling sa labas na umihip mula sa apat na malalaking bintanang naroon. "Alam mo namang may kakayahan akong hindi kayang gawin ng iba," sagot naman niya sa akin. Malapit lang naman ang pabrika sa kanyang bahay kaya nilakad lamang ni Andracio ang pagpunta rito. Pagkarinig sa yaong pangalan ay hindi na naghintay pa ang prayle at kanya nang sinamahan ang bata pabalik