Dumiin ang hawak ko sa hand bag na aking dala. Kasabay ng pagbabalik sa lugar kung saan kinitiI ni Mama ang sariling buhay ay ang pagdagsa ng mga masasakit na pinagdaanan ko sa kaniyang nakatatandang kapatid. Wala na sana akong balak pang bumalik dito kung hindi lang dahil kay Tito Vicente. Kung hindi dahil sa kaniya, baka ilang beses akong napagbuhatan ng kamay ni Tita Jocy at ni Jovy. “Nandito na tayo, Dhanna. Hindi ka pa ba bababa?” tanong ng kaibigan kong si Cathy Corpuz. Huminga muna ako ng malalim bago tuluyang lumabas ng sasakyan. Inilibot ko ang tingin pagkababa ko. Marami na ang nagbago sa lugar na naging tahanan ko sa loob ng pitong taon. Nadagdagan na ang mga bahay. Sementado na din ang ang mga kalsada. Maging ’yung mga dating bahay na gawa lang sa kawayan ay gawa na ngayon sa semento. Ang hindi lang nagbago ay ang bahay nila Tita Jocy na niluma na ng panahon. ’Yung ibang bahay na kagaya ng bahay niyang sementado noon ay mas lumaki at gumanda na ngayon. Sila na lang ang
“Maraming salamat sa pagbisita mo sa amin, Iha. Kumusta ka na pala? Sa nakikita ko ngayon, mukhang natupad mo na ang pangarap mong makapagtapos ng pag-aaral at guminhawa ang buhay,” nakangiting turan ni Tito Vicente. “Wala pong anuman, Tito. Ikaw po talaga ang una kong naalalang puntahan. May mga pasalubong po pala ako. Nasa sasakyan po. Dadalhin na lang po maya-maya ng driver ko.” Sa kabila ng mga ginawa sa akin ni Tita Jocy, itinuturing ko pa ring utang na loob ang pagkupkop at pagpapaaral nila sa akin lalo na kay Tito Vicente. Dalawang libo lang ang sumobra sa pera ko matapos kong magbayad ng pamasahe papuntang Maynila. Mabuti na lang at binigyan ako ni Tito ng extra na pera bago ako umalis. Sariwa pa sa alaala ko ang huling araw ng pag-uusap namin bago ako umalis sa lugar na ito. “Heto, idagdag mo para sa pag-alis mo. Alam kong kulang na kulang na ang ipon mong pera magmula nang maaksidente ako. Mahal manirahan sa Maynila kaya huwag mo na ’tong tanggihan. Ipon ko ’yan noong nam
“Bes, sure ka na ba dito? Ako ang kinakabahan sa gagawin mo, eh.” Isinara ko ang maleta at tumingin kay Cathy. Nakapamaywang siya at puno ng pag-aalala ang kaniyang mukha habang nakatunghay sa akin. “Oo, Cath. Kailangan kong gawin ’to. Sila ang dahilan ng lahat ng masasamang nangyari sa buhay ko. Kung hindi dahil sa kanila, baka buhay pa ngayon si Mama. Inabandona kami ni Papa nang dahil sa kanila,” buo ang loob na sagot ko. Tatlong araw kaming nanatili sa bahay nila Tita Jocy. Napagdesisyunan kong ipa-renovate ang bahay nila at bilihan sila ng mga bagong gamit sa bahay. Ayaw nilang pumayag noong una pero kalaunan ay tinanggap na din nila ang tulong na inaalok ko dahil sinabi kong magtatampo ako sa kanila. Balak ko din na magpatayo ng maliit na grocery para kay Jovy pero hindi ko muna ipinaalam sa kaniya dahil baka tanggihan nila lalo na si Marc na alam kong masiyadong mataas ang pride. “Nag-aalala kasi ako para sa ’yo. Baka sa huli ikaw lang ang masaktan. Buo na ba t
“Good morning, Ma’am Diana!” magkakasabay na bati namin nila Nanay Karina pagpasok ni Diana sa dining area. “Good morning din sa inyo!” Lumabas ang mapuputi at pantay-pantay niyang ngipin nang tapunan niya kami ng tingin habang nakangiti. “Siya po ba ang bagong kasambahay, Nanay Karina?” tanong niya kay Nanay pero nasa akin naman nakatuon ang mga mata niya. “Oo, Iha. Siya si Belle Seballo. Galing siya sa probinsiya. Lumuwas siya dito sa maynila at nakitira sa kaniyang tiyahin para maghanap ng trabaho. May dalawang kapatid siyang pinapaaral,” kuwento ni Nanay. Bago ko tuluyang pabalikin si Belle sa kanilang probinsiya ay inalam ko muna ang ilang impormasyon tungkol sa kaniyang buhay. Nabuntis umano ang ina niya ng isang lalaking may asawa at mga anak na. Pinabayaan daw sila nang mahuli ng tunay na asawa. Pero kalaunan ay nambabae ulit at tuluyang inabandona ang legal na pamilya. Ipinaghila ni Nanay si Diana ng upuan. Gusto kong taasan siya ng kilay sa kaartehan niya
“Uhm, Belle . . .” Nahinto ako sa paghuhugas ng plato pagkarinig ko sa boses ni Karl. Humarap ako sa kaniya. Ngunit agad din akong yumuko para isipin niyang nahihiya pa rin ako sa nangyari kanina. “I would like to say sorry for what happened earlier. Hindi ko sinasadya na mapatingin sa ano mo. Busy kasi ako kanina kaya ngayon lang ako makahingi ng paumanhin.” Thirty minutes bago ko binalikan ang mga pinagkainan niya. Nakatutok siya sa laptop nang pumasok ako. Halos patakbo akong pumasok at lumabas sa kaniyang silid. “P-Pasensiya na din po, Sir. Huwag n’yo po sana akong pag-isipan ng masama. Ayaw ko pong mawalan ng trabaho. Ako na lang po ang katuwang ni Mama sa pagpapaaral sa dalawa kong nakababatang kapatid.” Mangiyak-ngiyak akong tumingala sa kaniya. “Nasabi nga sa akin ng asawa ko. Alam kong hindi mo naman ginusto ’yun. Ako nga ang may kasalanan sa ’yo. Huwag kang mag-alala, hindi kita tatanggalin sa trabaho.” “T-Talaga po? Hindi kayo galit sa ’kin? Hindi n’yo ’ko tatanggalin
Ilang araw kong iniwasang magpang-abot kami ni Karl. Tuwing magpapahatid siya ng pagkain sa itaas ay si Lanie ang inuutusan kong magdala. Pansamantala din akong nakipagpalit sa kaniya sa paglilinis sa itaas. Abala ako sa pagsasampay ng mga nilabahan kong damit nang maramdaman kong may papalapit sa kinaroroonan ko. Wala sina Nanay Karina at Tatay Mario dahil namalengke sila. Umalis naman si Diana Kasama si Lanie. Walang ibang pupunta dito kung ’di si Karl dahil siya lang naman ang hindi lumabas ng bahay. Tumikhim siya bago nagsalita. “Belle . . .” mahinang sambit niya sa pangalan ko. Nagkunwari akong hindi siya narinig. May nakalagay na earphones sa tainga ko pero kanina pa ako huminto sa pakikinig ng tugtog. Inayos ko ang pagkakasampay sa tuwalyang nilabahan ko. Itinapat ko ang katawan sa tumutulong tubig na nagmumula sa tuwalya. Mas lalong nabasa ang manipis kong damit kaya bumakat ang aking malulusog na d*bdib. Ramdam kong mas lumapit siya sa akin. Bigla akong pumihit paharap.
“Ano ang ibig sabihin nito, Winsley? Bakit nakasandal sa ’yo ’yang secretary mo? Kulang na lang buhatin mo siya! Pinagtataksilan mo ba ako, ha?! Kaya ba parang lagi kang wala sa sarili?” Nabitin sa ere ang akma kong pagkatok sa pinto ng kwarto nila Diana. Ang akala ko ay nakaalis na siya kaya umakyat ako para maglinis at para akiting muli si Karl. Nakaawang ng bahagya ang pinto nila kaya dinig na dinig ko ang boses niya. “Wala akong ginagawang masama, Diane. Bigla siyang nahilo ng mga oras na ’yan kaya ko siya sinalo. Ano ang gusto mo, hayaan ko na lang siyang bumagsak sa sahig gano’n ba?” Paliwanag naman ni Karl sa tila naiiritang boses. “At saka pinababantayan mo ba ang mga kilos ko, ha? Bakit may mga ganitong pictures?” Dagdag pa niya. “Hindi kita pinababantayan, Winsley. May nagpadala lang sa akin ng mga pictures na ’yan. Kung wala kayong ginagawang masama, bakit madalas siyang sumakay sa kotse mo tuwing pauwi ka na? Tingnan mo ’to, nakaalalay ka pa sa kaniya! Last week may na
“Walang hiya ka talagang bata ka! Wala na nga kayong ambag dito sinunog mo pa ang sinaing!” Nagsumiksik ako sa likod ni Mama nang marinig ko ang nanggagalaiting sigaw ni Tita Jocy. Pabalyang bumukas ang pinto ng maliit na kwartong tinutulugan namin sa likod ng bahay nila Tita. Iniluwa niyon ang tiyahin ko na panganay na kapatid ni Mama. Pulang-pula ang mukha niya sa galit. “Kahit magsumiksik ka pa diyan, hindi ka matutulungan ng nanay mo!” Lumapit siya sa akin at hinablot ang buhok ko. Tumingin ako kay Mama upang humingi ng saklolo habang hila-hila ni Tita Jocy ang buhok ko palabas ng kwarto. Pero kagaya ng dati, walang reaksiyon ang kaniyang mukha at nakatingin lang siya sa kawalan. “Aray! Bitawan n’yo po ako, Tita Jocy! Parang awa n’yo na po, nasasakatan po ako.” Pagmamakaawa ko sa kaniya. Pilit kong binabawi ang mahabang buhok ko na ipinulupot pa talaga niya sa kaniyang kamay. “Ubusin mo ’yan, ha! ’Yan ang kakainin ninyong mag-ina sa araw na ’to!” Itinuro niya ang kal
“Ano ang ibig sabihin nito, Winsley? Bakit nakasandal sa ’yo ’yang secretary mo? Kulang na lang buhatin mo siya! Pinagtataksilan mo ba ako, ha?! Kaya ba parang lagi kang wala sa sarili?” Nabitin sa ere ang akma kong pagkatok sa pinto ng kwarto nila Diana. Ang akala ko ay nakaalis na siya kaya umakyat ako para maglinis at para akiting muli si Karl. Nakaawang ng bahagya ang pinto nila kaya dinig na dinig ko ang boses niya. “Wala akong ginagawang masama, Diane. Bigla siyang nahilo ng mga oras na ’yan kaya ko siya sinalo. Ano ang gusto mo, hayaan ko na lang siyang bumagsak sa sahig gano’n ba?” Paliwanag naman ni Karl sa tila naiiritang boses. “At saka pinababantayan mo ba ang mga kilos ko, ha? Bakit may mga ganitong pictures?” Dagdag pa niya. “Hindi kita pinababantayan, Winsley. May nagpadala lang sa akin ng mga pictures na ’yan. Kung wala kayong ginagawang masama, bakit madalas siyang sumakay sa kotse mo tuwing pauwi ka na? Tingnan mo ’to, nakaalalay ka pa sa kaniya! Last week may na
Ilang araw kong iniwasang magpang-abot kami ni Karl. Tuwing magpapahatid siya ng pagkain sa itaas ay si Lanie ang inuutusan kong magdala. Pansamantala din akong nakipagpalit sa kaniya sa paglilinis sa itaas. Abala ako sa pagsasampay ng mga nilabahan kong damit nang maramdaman kong may papalapit sa kinaroroonan ko. Wala sina Nanay Karina at Tatay Mario dahil namalengke sila. Umalis naman si Diana Kasama si Lanie. Walang ibang pupunta dito kung ’di si Karl dahil siya lang naman ang hindi lumabas ng bahay. Tumikhim siya bago nagsalita. “Belle . . .” mahinang sambit niya sa pangalan ko. Nagkunwari akong hindi siya narinig. May nakalagay na earphones sa tainga ko pero kanina pa ako huminto sa pakikinig ng tugtog. Inayos ko ang pagkakasampay sa tuwalyang nilabahan ko. Itinapat ko ang katawan sa tumutulong tubig na nagmumula sa tuwalya. Mas lalong nabasa ang manipis kong damit kaya bumakat ang aking malulusog na d*bdib. Ramdam kong mas lumapit siya sa akin. Bigla akong pumihit paharap.
“Uhm, Belle . . .” Nahinto ako sa paghuhugas ng plato pagkarinig ko sa boses ni Karl. Humarap ako sa kaniya. Ngunit agad din akong yumuko para isipin niyang nahihiya pa rin ako sa nangyari kanina. “I would like to say sorry for what happened earlier. Hindi ko sinasadya na mapatingin sa ano mo. Busy kasi ako kanina kaya ngayon lang ako makahingi ng paumanhin.” Thirty minutes bago ko binalikan ang mga pinagkainan niya. Nakatutok siya sa laptop nang pumasok ako. Halos patakbo akong pumasok at lumabas sa kaniyang silid. “P-Pasensiya na din po, Sir. Huwag n’yo po sana akong pag-isipan ng masama. Ayaw ko pong mawalan ng trabaho. Ako na lang po ang katuwang ni Mama sa pagpapaaral sa dalawa kong nakababatang kapatid.” Mangiyak-ngiyak akong tumingala sa kaniya. “Nasabi nga sa akin ng asawa ko. Alam kong hindi mo naman ginusto ’yun. Ako nga ang may kasalanan sa ’yo. Huwag kang mag-alala, hindi kita tatanggalin sa trabaho.” “T-Talaga po? Hindi kayo galit sa ’kin? Hindi n’yo ’ko tatanggalin
“Good morning, Ma’am Diana!” magkakasabay na bati namin nila Nanay Karina pagpasok ni Diana sa dining area. “Good morning din sa inyo!” Lumabas ang mapuputi at pantay-pantay niyang ngipin nang tapunan niya kami ng tingin habang nakangiti. “Siya po ba ang bagong kasambahay, Nanay Karina?” tanong niya kay Nanay pero nasa akin naman nakatuon ang mga mata niya. “Oo, Iha. Siya si Belle Seballo. Galing siya sa probinsiya. Lumuwas siya dito sa maynila at nakitira sa kaniyang tiyahin para maghanap ng trabaho. May dalawang kapatid siyang pinapaaral,” kuwento ni Nanay. Bago ko tuluyang pabalikin si Belle sa kanilang probinsiya ay inalam ko muna ang ilang impormasyon tungkol sa kaniyang buhay. Nabuntis umano ang ina niya ng isang lalaking may asawa at mga anak na. Pinabayaan daw sila nang mahuli ng tunay na asawa. Pero kalaunan ay nambabae ulit at tuluyang inabandona ang legal na pamilya. Ipinaghila ni Nanay si Diana ng upuan. Gusto kong taasan siya ng kilay sa kaartehan niya
“Bes, sure ka na ba dito? Ako ang kinakabahan sa gagawin mo, eh.” Isinara ko ang maleta at tumingin kay Cathy. Nakapamaywang siya at puno ng pag-aalala ang kaniyang mukha habang nakatunghay sa akin. “Oo, Cath. Kailangan kong gawin ’to. Sila ang dahilan ng lahat ng masasamang nangyari sa buhay ko. Kung hindi dahil sa kanila, baka buhay pa ngayon si Mama. Inabandona kami ni Papa nang dahil sa kanila,” buo ang loob na sagot ko. Tatlong araw kaming nanatili sa bahay nila Tita Jocy. Napagdesisyunan kong ipa-renovate ang bahay nila at bilihan sila ng mga bagong gamit sa bahay. Ayaw nilang pumayag noong una pero kalaunan ay tinanggap na din nila ang tulong na inaalok ko dahil sinabi kong magtatampo ako sa kanila. Balak ko din na magpatayo ng maliit na grocery para kay Jovy pero hindi ko muna ipinaalam sa kaniya dahil baka tanggihan nila lalo na si Marc na alam kong masiyadong mataas ang pride. “Nag-aalala kasi ako para sa ’yo. Baka sa huli ikaw lang ang masaktan. Buo na ba t
“Maraming salamat sa pagbisita mo sa amin, Iha. Kumusta ka na pala? Sa nakikita ko ngayon, mukhang natupad mo na ang pangarap mong makapagtapos ng pag-aaral at guminhawa ang buhay,” nakangiting turan ni Tito Vicente. “Wala pong anuman, Tito. Ikaw po talaga ang una kong naalalang puntahan. May mga pasalubong po pala ako. Nasa sasakyan po. Dadalhin na lang po maya-maya ng driver ko.” Sa kabila ng mga ginawa sa akin ni Tita Jocy, itinuturing ko pa ring utang na loob ang pagkupkop at pagpapaaral nila sa akin lalo na kay Tito Vicente. Dalawang libo lang ang sumobra sa pera ko matapos kong magbayad ng pamasahe papuntang Maynila. Mabuti na lang at binigyan ako ni Tito ng extra na pera bago ako umalis. Sariwa pa sa alaala ko ang huling araw ng pag-uusap namin bago ako umalis sa lugar na ito. “Heto, idagdag mo para sa pag-alis mo. Alam kong kulang na kulang na ang ipon mong pera magmula nang maaksidente ako. Mahal manirahan sa Maynila kaya huwag mo na ’tong tanggihan. Ipon ko ’yan noong nam
Dumiin ang hawak ko sa hand bag na aking dala. Kasabay ng pagbabalik sa lugar kung saan kinitiI ni Mama ang sariling buhay ay ang pagdagsa ng mga masasakit na pinagdaanan ko sa kaniyang nakatatandang kapatid. Wala na sana akong balak pang bumalik dito kung hindi lang dahil kay Tito Vicente. Kung hindi dahil sa kaniya, baka ilang beses akong napagbuhatan ng kamay ni Tita Jocy at ni Jovy. “Nandito na tayo, Dhanna. Hindi ka pa ba bababa?” tanong ng kaibigan kong si Cathy Corpuz. Huminga muna ako ng malalim bago tuluyang lumabas ng sasakyan. Inilibot ko ang tingin pagkababa ko. Marami na ang nagbago sa lugar na naging tahanan ko sa loob ng pitong taon. Nadagdagan na ang mga bahay. Sementado na din ang ang mga kalsada. Maging ’yung mga dating bahay na gawa lang sa kawayan ay gawa na ngayon sa semento. Ang hindi lang nagbago ay ang bahay nila Tita Jocy na niluma na ng panahon. ’Yung ibang bahay na kagaya ng bahay niyang sementado noon ay mas lumaki at gumanda na ngayon. Sila na lang ang
“T-Tita, baka pwede pong padagdagan ang baon ko. May project po kasi kami sa school,” nakikiusap na sambit ko kay Tita Jocy nang bigyan niya ako ng pera. “Singkwenta pesos na ’yan, Dhanna! Kulang pa ba? Magkano lang ba ang pamasahe mo, 30 balikan. May bente pang matitira. Hindi mo na din naman kailangang bumili ng pagkain dahil may baon ka na. Ano ba ang tingin mo sa ’kin? Tumatae ng pera? Kita mong hirap na hirap na akong pagkasyahin ang sweldo ko sa mga gastusin dito sa bahay. At saka bakit hindi mo gastusin ’yung kinikita mo sa paglalako ng mga kakanin?” Halos mag-isa nang itinataguyod ni Tita Jocy ang pamilya nila magmula nang maaksidente si Tito Vicente. Hindi na siya nakakapamasada. Kaya naman katakot-takot lagi na sermon ang inaabot ko sa tuwing manghihingi ako ng dagdag allowance para sa ibang pangangailangan ko sa school. “P-Pasensiya na po, Tita. Halos naubos na din kasi ’yung itinabi kong pera. Kapag kinakapos po ako doon ako kumukuha ng pangbili.” Madalas ay pamasahe
“Gawin mo lahat nang ’yan. May pupuntahan ako kaya ikaw na lang muna ang bahala.” Napatingin ako sa mga notebook na inilapag ni Jovy sa lamesa. Lagi na lang tuwing may takdang-aralin siya ay ako ang pinapagawa niya. “Pero marami din akong gagawin, Jovy. Mas marami nga ang sa akin kaysa sa ’yo. Bakit kasi hindi mo pa ginawa kanina pagdating mo? Wala ka namang ginawa kanina. Ngayon ko nga lang magagawa ’tong mga ’to kasi marami din akong ginawa pagkarating ko galing school.” Reklamo ko sa kaniya. Sa kusina ako gumagawa ng takdang-aralin. Pundi na kasi ang ilaw ko sa kwarto at ayaw namang palagyan ni Tita ng bumbilya dahil mataas daw lagi ang bayarin sa kuryente. Mabuti na lang at hinahayaan pa niya akong gumamit ng electric fan. Kaya sa tuwing may hahanapin ako, flash light lagi ng cellphone ko ang gamit. “Mas marami ang sa ’yo? Bakit, dati mo namang ginagawa ’yan, ah! Ngayon nagrereklamo ka na? Nagmamalaki ka na yata ngayon! Dahil ba matataas lagi ang grades mo? Para sabihin ko