Ang hardin na iyon ay parang nararamdaman ko ulit ang mga yakap ng aking ina. Tila kapikas iyon ng kanyang buhay, at ngayon ay inaasam-asam ko dahil sa pangungulila sa kanya.Corazon y Sentimientos. Puso at Damdamin, ang muling pagbasa ng wari ko sa pamagat ng nobela.Dala ang ilang pinatulisang mga kawayan at mahahabang bolo ay tinungo nila ang sasakahing lupa.Ang malawak na batong silid na iyon ay siyang ginawang imbakan ni Leandro Trias ng kanyang mga nagawang muebles.Maganda ngunit mainit kaya sa pagbaybay ng kanilang karwahe ay halos naging hamog na kung titingnan sa buong paligid ang mga lumilipad na mga maputing alikabok ng tuyong lupa. Nakasarado naman ang buong karwahe kaya hindi nakapasok ang itong mga alikabok ng daan sa loob nito kung nasaan nakasakay si Sergio at ang ama niya. Ito rin ang imbakan niya ng mga nabiling trosong na ginagamit niya sa panggawa niya ng mga dekalidad na mga muebles. Nasa may di kalayuan lang naman mula sa kanilang bahay-kubo ang yaong lupa, kaya n
Walang nagsalita sa mga pinunong naroon, ni imik ay walang narinig sa buong Ulo ng Bato. At sa huling pagkakataon ay nagbigay ng isang panuto sa lahat ang kataas-taasang pinuno ng mga guerilla.Dito ko naisipang tumuloy muna upang hindi malayo sa lipunan. Nasanay na ako kasing nakakasalamuha ng maraming tao. Ito ang naging pampapawi ng lungkot ko kapag nag-iisa.Bigla niyang kinuha ang aking braso at hinawakan ang aking mga balikat, pinapaharap niya ako sa kanya. Nanlapit din ang aming mga mukha habang nagtitiningan kami sa mata sa mata. Hindi ko makuha at maintidihan ang sinasabing katangiang taglay ko daw. Ang pagluwas na ito ni Adelaida noon ay ang bagay na siyang lubos niyang pinagsisihan sa kanyang buong buhay ngayon."Madilim. .napakadilim. .at sa dilim na iyun. .may dugo. .puro dugo..nakita ko ang babae. .ngunit iba na ang kanyang anyo. Ang mga mata nya...puno ng kadiliman. .nagmimintis ito sa galit. .ngunit ang kanya bibig . .mayroon ding dugo. .nagkalat ang dugo. .may pangil siy
Naantala naman ang patugon sana ni Julian sa matandang babae nang mapansin niya ang iba pang mga tagasilbi na isinasara ang lahat ng mga bintana ng bahay. Dala ng pagkataka ay napatanong siya. "Anong ginagawa nila?" tanong niya."Isinasara po talaga ang lahat ng mga bintana at pinto kung aalis na ang labi ng namatay sa bahay, senyorito," sagot ng matandang babae. "Ito ay sa ganun ang kamalasan po ay maiwawaksi at hindi papasok dito sa loob ng inyong pamamahay,"Di na nagsalita si Julian. Sa sandali lang iyon kasi niya narinig at nalaman ang yaong pamahiin kaya hindi na siya dumugtong pa ng salita. Hindi naman sa naniniwala siya rito ngunit kanyang ginagalang ang mga ganitong paniniwala na bahagi na sa kultura ng mga taga Ilocandia. Hinayaan na lamang niyang gawin ng mga tagasilbi ang kanilang nakasanayan. Nagsalita naman uli ang matandang babae na alila sa mansion. Ang silaw ng kabilugan ng buwan ay napakalamya sa mga sandaling iyon, at ito lamang ang tanging nagbibigay liwanag ka
Isinulat din ng yumaong don sa liham niya kung gaano niya ipinagmamalaki na naging kasamahan at kaibigan ang binatang encargador na anya'y habambuhay niyang hindi makakalimutan.Napahinto ako sa paglalakad nang makita ang maraming taong naglalakad pasalubong sa akin."Ang tungkol sa aming dalawa ni Natalia ay lumipas na," panimulang ani Viktor. "Huwag mong bahiran ng anuman ang ginawa kong pagtulong sa kanya. Iyon ay bilang aking kabayaran sa kanyang ginawang pagpatakas sa akin noon. "Mga guardia civil po, doktor," sagot ng isa sa kanila na may kapandakan ang anyo at may makapal na bigote sa mukha. "Akin na ang mga kamay mo," ang anya sa akin ni Manuela na pinapahawak niya ako sa kanyang inabot na dalawang kamay."Ito na ang bagong salin ng gamot ninyong dalawa para sa dalawang linggo," ani pa nito.Wala pa rin akong ibang tiningnan kundi ang mayuming mukha ni Graciela habang itinataas ko ang punyal na isasaksak ko paloob sa kanyang puso."Baka isinakay po sila sa ibang bapor, Puno," pag-
Sa kasaysayan ng pamahalaang consistorial ng Ilocandia, mga dating alguacil mayor ang mga natatalaga at nagdaang alcalde mayor.Laking gulat ko nang isiniwalat ito ng kura sa akin.Umupo ang dalawang lalaking ito sa mga inangat na upuang nakasilid sa mahabang escrotorio sa pinataas na plataforma.Misyon niya ang makahanap ng mapagkakatiwalaang tao sa loob ng Diocesis de Nueva Arana, ang malaking diyosesis ng obispo ng Ilocandia."Wala na po ang Iwaye. Wala na po siya," ang wika ko sa kanya at nawalan ako ng lakas ng damdamin at nagsimulang umiyak.Ang mga kasaping ilustrados ng La Indio Independencia ang mga maygawa at may-akda sa mga nilalamang lathalaing mayroon ang diyaryong La Libertad na sinangayan naman sa dalawang bahagi; ang pampulitika at panitikan. Gumugulo sa kanyang isipan, kahapon pa, itong mga gumugunawang mga maaaring masamang mangyari.“Natutuwa ako at nakadalo ka rito, Carmela,” anya ni Eduardo nang tumambad sa aming harap ni Manuela. Hindi ko inakala na tugma ang kutob ko
“Ay naku Manuela, hindi malayong marating mo doon. Igihin mo lang ang pag-aaral sa beatro upang makapag-aral ka rin roon gaya ng aking ina,” wika ko kay Manuela na pinapalakas ang kanyang loob para sa kanyang pinapangarap gawin."Ang unang inquisidor at ang alguacil mayor," sagot ni Leandro. "Sila! Sila ang nagbanta sa akin! Binigyan lang nila ako ng kwarta bilang pabuya sa nagawa ko. Natamaan po siya sa kanyang tagiliran.“Joaquin?” sampit ko rin sa kanya nang makilala ko siya. Agad ko siyang niyakap. Matagal na ring panahon na hindi kami nagkita. “Kailan pa kita hindi sinipot, Pitoy!?,” bulalas ni Tiyo Graciano sa don. “Asahan mo kompleto kaming mag-anak sa iyong piging bukas,” wika niya. "Bakit hindi mo tanungin ang anak mo, Gustavo? Baka alam niya kung saan makikita ang hinahanap mo" sagot ko naman sa kanya."Siya ang pinakamagandang kabayo sa hacienda kaya bagay rin siyang dapat sakyan ng isang napakagandang dilag," pagtugon ni Eduardo. Kaya naman, mahal na mahal ni Ato ang buong lu
Hindi pa man naghihilom ang sugat na bunga nito sa kanya pero kahit papaano ay natutunan na ni Julian ang ibangong muli ang sarili sa kalugmokan.Pagkahinto nito ay agad bumaba sina Don Condrado at Julian sa malupang silong ng pabrika.Muli akong naging malaya. Malaya na ako sa anino nang takot na bumalot sa akin sa matagal na panahon buhat nang mapatay ang aking ama.Malapit din dito ang isang mahabang lamesa na gawa sa malaking katawan ng punongkahoy na siyang ginagamit rin sa tuwing may magmimisa at nandito rin, sa may dambana pa rin, ang pinataasang atril kung saan ibinabahagi ng kura paruko ang kanyang mga sermon para sa mga maninimba. Laking pagtataka lang niya na wala siyang natatanggap na anumang balita tungkol sa pagkawala niya; marahil hindi pa alam ng mga taga Mansion Gliriceda ang pagkawala ng kanilang señorito o hindi rin napagbatid maging nang mga tauhang nagtratrabaho sa pabrikang pagmamay-ari nito.“Nais mo bang makapaglibot sa buong bahay?” pag-anyaya ni Eduardo sa akin
Umupo si Julian sa isa sa mga silyang dekotsong naroon."Iyon nga ang ginawa ko ngunit sa kasamaang-palad, wala roon ang hinahanap ko," pangiting wika ni Gustavo na alam kong may bahid itong kasamaan. Sa aking pagkakatinik, hindi ko nagawang pitasin ang rosas at sa halip ay aking tiningnan ang nagdurugo kong kamay.Tanto din niya na nakaupo't nagbabasa ito ngayon doon ng diyaryo habang umiinom ng isang tasa ng mainit na tsaa, na siyang mga bagay na nakikita ni Julian na laging ginagawa ng tiyuhin tuwing darating ang umaga. Hindi ito isang pangkaraniwang bato lamang, isa itong brilyante."Lahat naman tayo na mga taga Ilocandia ay lubos na nagulat sa nangyari sa alcalde mayor," ang naging pagsalita ni Timoteo Alonzo. Tinungo naman ng kanyang tiyuhin ang isang vitrina na may mga nakakaob na baso at mga nakatabing ilang mga bote ng iba't ibang alak.Bumaba si Eduardo mula sa kanyang pagkakasakay sa kabayo. Nakalulumo sa kaloobang tingnan ang nagkumpulang mga maiitim na kaulapan sa kalangitan
Isang araw na siyang hindi nakakain at sigurado akong nagugutom at nauuhaw na iyon sa madilim na kulungang doon. Kaya naisipan kong dalhan ang lalaki ng pagkain at tubig pagkatapos kong kumain. Pinilit ng tatlong tulisan na kunin ang aking dalang pera. Nanlaban ako kaya binubog nila ako upang makuha lamang ang kwaltang nais nilang kunin mula sa akin. Napagbatid din ni Pedro ang ilang nagsisidatingang mga tao roon; may ilang mga kababaihang nakasuot ng magaganda't magagarang traje de boda na naghahagikhikan pa sa isa't isa habang papasok sa loob ng mansyon at may nakikita rin siyang mga papasok na mga kalalakihan roon na nakasuot ng iba't ibang isitilo ng chachetta at pantalones na sa mga kilos at tindig ay kagalang-galang tingnan. "Alas siete na pala," anya ni Don Condrado sa sarili nang malaman na ang oras. Sa di malamang dahilan, tumigil ang mga tulisan, umalis na sinunod ang ninais ng napakagandang babaeng iyon. Wari ko, hindi yata nila matanggihan ang tila isang anghel na dilag ka
Suot ang maganda at gawa sa bulak na chachetta na itim na pinalooban niya ng puting polo at kurbatang itim, ay inayos ito ni Julian sa paglabas niya ng sinakyang karwahe. "Hindi na kailangan iyan, kaibigan," wika ng lalaking panauhin sa amin nang gumitla ito. Ang mga arko namang ito ay bumuo ng malalaking debatong kaha kung saan may mga butas na siyang ginagawang tanawan at lusutan ng mga bumabaril mula sa loob ng fuerte. Nabaliw ito dahil sa labis na pagnanasa nitong maging pinakatanyag na pintor sa bansa kaya halos ginugol na niya ang buong sarili sa pagpipinta ng kung anu-anong mga larawan. Tiningnan niya ang inventario doon kung tugma ba ang mga nakasulat ayon sa pagsusuring ginawa niya. "Natutuwa ako, Carmela, at masaya kang makilala sila," wika ni Natalia sa akin na may bakas ng tuwa sa kanyang mukha para sa akin. Alam niyang sa bayang ito magsisimula ang bukang liwayway ng aking bagong buhay. Ang alak ang nagbibigay gaan sa aking loob bukod sa isang pang likidong parehong nil
"Iyon lang ang masasabi mo?" ang napabulalas na tanong ni Venancio, ang ama ni Sergio, bulalas man ngunit nasa mahinang tinig. Sa pagkakataong iyon ay para bang nalalasap sa dulo ng kanyang dila ang lamang matatamis nito na siyang napapalunok naman sa natitirang laway sa bibig niya. May sakit po kasi ngayon ang nanay ko at wala akong maiuuwi ngayon kung wala po akong mababaleng pera ngayon. akbo lang siya nang takbo, at habang hinihingal na ay may palingon-lingon niyang tinitingnan ang kanyang bandang likuran na tila ba may tinatakbuhan siyang di makita-kitang bagay sa lilim ng kadilimang naroon. Kumalam na ulit ang kanyang tiyan. "Hindi! Umalis ka na!" At sinipa si Clara ulit ng matabang donya. Nang matumba ang dalaga, kinuha siya bigla ng senyora, kapit ang kanyang suot na puting baro. Matagal lumipas ang pagkalam nito. Pinagpawisan na rin ang noo niya dala nang matinding nararamdamang gutom. Mulang siya ay magising ay inayos muna ni Graciela ang sarili niya, tumayo siya sunod at in
Ang lahat ng ito ay karaniwang ginagawa sa pabrika ni Andracio bilang isang encargador. Paulit ulit kong tinawag ang aking mga magulang ngunit pawang katahimikan lamang ang sumagot rito. Sa bahagi ring ito makikita ang isang malaking bodega, na may pintuang malahugis arko na may mga magagandang ukit na binubuo ng mga bulalak at mga ibon. Huminto ito sa tapat ng mansyon, at pagkalabas niya nang karwahe ay napansin niya kaagad sa may labasan ng casa ang mga nakaunipormeng puro Kastilang kawal ng mahistrado na buong tindig roon na nakabantay at walang bahid ni anumang damdaming makikita sa mga pagmumukha. At nang lumingon ako upang makita kung sino iyong tumambad sa akin ay doon ko natantong ako ay tama sa pagwari ko. Halos walang tao ang nasa mercado sa araw na iyon. "Bago natin ibalik ang mangkukulam na ito sa impyerno," wika ng padre sa lahat. Hindi dahil maulan at malamig kundi dahil ang mga manininda at negosyante sa pamilihang iyon ay mga ilang tagahanga at natulungang tao ni Don A
Nagpasalamat din si Julian sa kanila at tinanggap ng buong loob ang ibinigay ng mga babae sa kanya. Wala naman siyang ibang naisip na maaaring gawin upang matapos ang pagdudurusa ng lalaki--dulot ng matinding nararamdamang sakit--kaya dala ng awa ay pinatay niya ito sa pamamagitan ng pagdiin lalo ng nakatusok na kahoy sa dibdib. Marahil hindi pa alam ng mga taga Mansion Gliriceda ang pagkawala ng kanilang señorito o hindi rin napagbatid maging nang mga tauhang nagtratrabaho sa pabrikang pagmamay-ari nito.Nang mahagip bigla sa isipan ni Andracio ang pangalan ni Julian, naalala na naman niya muli ang isang bagay. Pitong lalaki ang kaagad natanaw niya na pumasok roon na pawang may mga bitbit pang mga mataas na uri ng armas.Ang lahat ng ito ay inalisan at tinanggalan niya ng alikabok, mga nakabiting agiw at dumi na apat na araw nang nalikom doon. Marahan siyang umakyat sa hagdanan, di inalintana ang madilim at makitid na mga hakbang, hanggang sa narating na nga niya ang tutok nito. "Ubos
Hindi ko mapipilit na sumagot siya sa akin sapagkat hindi naman niya ako kilala."Hindi ko ginustong mangyari ito sa akin. Hindi maaaring nilinlang ako noon ng aking kaibigang si Felina. Binuo ako ng isang bampirang nangangalang Mercedes,"ani pa niya sa akin. Hindi ko magawa ang makatayo mula sa pagkadapa ko sa lupa dahil nangangatog sa takot ang aking buong katawan. Kaya kailangan kong gumawa ng paraan para makatakas dahil kung hindi, tiyak mamamatay ako sa kamay ng aking kaaway na walang kalaban-laban. Tinuruan niya akong mamuhay ng karaniwan sa kabila ng sumpang aking dinadanas at sa hanggang tuluyan ko nang napigil ang aking pagkauhaw sa dugo ng tao. Kailangan na naming marating kaagad ang kuwebang iyon bago lumitaw ang kabilugan ng buwan dahil kung hindi, kutob ko, ay may masamang mangyayari. Buhat nga makahiga, binubulong ko lamang sa aking isip na iwala ang mga masasamang wari pero ang mga bakas pa rin ng takot ang tumatatak sa aking isipan. "Si Aurora talaga, kahit nakapag-asa
Ang Serapica lang ang tanging masasakyan kung papatungo sa Dapitan kaya hindi maaaring hindi sumakay sa bapor na iyon ang mga nadakip na ilustrados. Wala akong winari simula nang lumisan ako kundi ang kalimutan ang lahat ng aking mga naranasan sa Santa Lucia. Sumunod naman ako sa kargador. Kakaiba ang aking naramdaman sa kanya na hindi ko alam kung bakit gusto kong alamin ang lalaking dumaan.Sumiklab naman ang galit sa pakiramdam ni Andracio nang marinig ang mga pahambog na ito mula sa taksil. Bumaba kami sa barko na dinaanan ang hagdanang yari sa makapal na tabla. Pagbanggit niya sa pangalan ng aking alila noon,naalala ko at pumasok muli sa aking wari ang kung papaano ko napatay si Mercedes. Sa marahang pagbaba ng yumao sa kanyang lupang himlayan, biglang naagaw ang pansin ni Julian nang may makita siyang isang babae na lumapit doon. Isang nahahating maskarang puti naman ang kanyang hawak hawak sa kaliwang kamay na siyang bigay rin sa kanya ni Delfina bago ito umalis, sapagkat ang ya
Alam ni Padre Mariano na tama ang mga naging pahayag sa kanya ni Criscancio. Tanto ko, ang mahalagang pagpupulong na ito ay marahil tungkol sa mga alagad ng dilim na nagkalat na sa bansa na siya naman talagang pangunahing paksa ng lahat ng pulong. Walang ibang laman ang nasa isipan ng encargador habang siya'y nakasakay sa calesa kundi ang mga salitang natanggap niya sa dalaga. Hinablot ko ang kanyang munting katawan na siyang napunan ko ang pagkahulog mula sa aking mga bisig. Agad namang lumabas ang mag-amang Guevarra pagkatutok ng mga baril sa kanila, at pagkalabas ay walang anu-ano'y bigla na lamang tinadyakan at ginulpi ng dalawang lalaki si Don Armando. Nadarama agad ni Julian Guevarra ang paglusong ng matinding sakit sa kanyang ulo, pagkagising niya, tanghaling-tapat. Kinuha ko ang platong may lamang ulam at kanin at gamit ang kutsara ay pinasubo ko ito sa kanya. Ang punong manggagaway an gang makapangyarihan sa lahat ng mga manggagaway. Mula sa pagkakaupo sa cama ay tinunghan si
Sa paglagak ng pangpitong basong may lamang vino, biglang natalos ni Andracio sa kanyang pandinig ang isang kilalang boses. Sila ang mga dayuhang kasabay kong naglayag, mga dayuhang una pa lamang tatapak sa isla na ipinangalan ng mga Kastila sa isang hari. Natatabunan naman ng malakas na kulog ang kanyang mga nagdudurusang sigaw sa pagtawag sa pangalan ng ama na sa bawat paggapang ay ang tanging nagagawa lamang niya. "Manuela, mag ingat ka. Baka nasasaktan mo na sa higpit ng pagkakayakap mo kay Carmela," ani ni tiyo sa babaneg yumakap sa akin. Mararamdaman naman pagkapasok sa doble puerte ang bayo ng malinis na hanging nanggagaling sa labas na umihip mula sa apat na malalaking bintanang naroon. "Alam mo namang may kakayahan akong hindi kayang gawin ng iba," sagot naman niya sa akin. Malapit lang naman ang pabrika sa kanyang bahay kaya nilakad lamang ni Andracio ang pagpunta rito. Pagkarinig sa yaong pangalan ay hindi na naghintay pa ang prayle at kanya nang sinamahan ang bata pabalik