"Aquí, tu uniforme," (Iyong uniporme) sabi ng lalaking pinapaniwalaan kong may malaking rango dito sa hukbo. Tinanggap ko ang uniporme sa mula sa kaniyang kamay at agad na marahang tumango.
"Yo soy Marcos, Marcos Alcellero," (Ako nga pala si Marcos, Marcos Alcellero) sabi nito habang inaabot ang kamay. Tinignan ko muna ito bago tumingin sa kaniya ng diretso. Nagdadalawang isip ako kung tatanggapin ko ba ang pakikipagkamay niya, tutal nagpapakilala lang naman siya. Wala naman siguro itong masamang balak diba? Hindi naman siguro masama magkaroon ng kaibigan dito?
Tinitigan ko muna ang kaniyang maamang mukha na nakangiti naghihintay sa akin para tanggapin ang kaniyang kamay. Bumaba ang tingin ko sa kaniyang kamay at bumalik naman sa mukha niya. Tumaas taas ang kilay niya habang nakangiti. Napahinagpis ako at
"Correporinútil!Correr!" (Takbomgainutil!Takbo!) sigaw ni Primera Arbante. Nag-uunahan kaming nagtatakbuhan palibot ng kampo. Hindi ko na mabilang kung ika-ilang ikot na namin ito, ang alam ko lang ay kanina pa kami nagpabalikbalik at hindi ko na mapakiramdaman ang aking mga paa at hingal na hingal na ako. Hindi ako sanay sa ganitong gawa. Hindi rin naman ako sanay noong sumali ako sa polo y servicio, ngunit mas maigi na ang magbuhat at makakapagpahinga ka pa kaysa sa ganito na wala man lang katapos tapos. Ngunit napansin kong parang hindi lamang ako ang nag-iisang nababaguhan sa ganito kundi ang aking mga kasamahan rin. Pero parang mas handa sila kaysa sa akin. Nagpatuloy ang aming pagtakbo palibot sa kampo ng mahigit isang oras nang pinatigil ka
"Dijeronque unadamasigueapareciendoen el lago durante lamedianoche. Ellaaparecea las personas queestánsoloscaminandocercadel lago. Y cuando la persona la ve, ella los toma y no dejarastro," (Sabi nila, maynagpapakitaraw naisangbabaesalawadis oras ng gabi.Nagpapakitaraw siya sa mgataongmag-isangnaglalakadmalapitsalawa. Atkinukuhaniya ang mga ito nawalanginiiwangbakas) kuwento ng guardia civil. At dahil mataas taas rin ang kaniyang kuwento, tumingin ako sa tabi ko at parang nakuha niya kaagad ang gusto kong ipahayag."Mayisangbabaeraw saLawangEngkantoangnangunguhang mga tao.Kapagikaw raw ay mag-isa atnasal
"Alam mo ba kungbakitkitapinapapuntarito, Paco?" panimula ng heneral. Parang nanunuyo ang aking lalamunan dahil sa tanong niya. Nabalutan muna kami ng katahimikan at napayuko ako dahil sa kaba. Nagulat na lamang ako nang bigla niyang sinampal ng malakas ang mesa, "Tonto!" sigaw niya. Mas lumakas ang kabog ng puso ko dahil sa pasigaw niya, "Kabagobago modito, hindi mo pa nga alam yung mga dapatgawineh.Pinayaganlamangkitangsumamadahil mayutangnaloobako sayo.Kapagnahanapnanatinang mgamagulangmo,uuwika nakasamanila," dagdag niya pa. Alam na alam ko kung bakit ako nandito. "Ngunitheneral-" gusto ko sanang sabihin ang
"Halar!" (Hila!) paulit-ulit na sinasabi ng magkabilang grupo. Parang naging himig na inaawit sa koro tuwing misa. Naghihilahan ang dalawang panig, isa-isang pinapakita ang lakas ng bawat grupo. Parehong hindi nagpapatalo."Paco!Halar!" sigaw nung nasa likuran ko.Buong lakas kong hinila ang lubid sa aking harapan. Dahil ako ang pinakamaliit sa buong pulutung.Habang hinihila ko ang kabilang dulo ng tali, mas hinihila rin ng kabila ang kanilang parte ng tali. Kaya parang nadadala ako at napapasulong rin ako malapit sa gitna na may mataas na linyang naghahati sa dalawang grupo.Nagpapalitan ng lakas ang magkabilang panig. Hindi nagpapatalo.Biglaang uminit ang aking pakiramdam,
"Atencion!" sigaw ni Marcos.Sumunod agad ang lahat. Nakatayo ng matuwid, dalawang kamay nasa magkabilang gilid, mga mata nakatingin ng diretso sa harapan, bibig naka tikom."Ayer,mostramoscómolosgrupostrabajanjuntosparaalcanzarla meta. Apartirde hoy,loharemosindividualmente.Kahapon,ipinakitanatinkungpaanonagtutulunganangisanggrupoparamataposangisangtungkulin.Simulangayon,ipapakitananatinkungpaanoangisa'tisa saatintinataposangisangtungkulin,"Kanina pa kami nagmamartsa sa aming lugar ngunit pinapagalitan pa rin kami ni Manuel
Nakabilad kami sa araw habang nakaporma. Nagsasalita si Marcos tungkol sa pakikipaglaban gamit ang lakas ng kamao. Naghalimbawa pa siya kasama ang isa naming kasamahan."Así es como debes atacar, debería ser rápido. Ese tipo en el que tu enemigo no puede contraatacar. Y si defiendes, deberías ser más rápido que el atacante, que en el mundo quiere ser golpeado, lo golpearía," (Ganito dapat ang pag atake, dapat mabilisan, yung hindi mo mabibgyan ng oras makaatake ang iyong kalaban. Kapag dumedepensa ka rin dapat ring mabilisan, sino ba ang may gustong matamaan? Tatamaan sa akin) pabirong sabi ni Marcos.May tinawag siyang isang guardia civil na siya raw ang magtuturo sa aming kung paano dumepensa at umatake."Este es Rafael, él te e
"Corazon,"Lumaki ang mga mata ko at bumilis lalo ang pintig ng puso ko. Parang nanginginig na ang buong katawan ko ngunit nakayanan ko pa rin siyang itulak para lumayo siya."A-anong sabi mo?" natataranta kong tanong.Sinuklay niya ang kaniyang buhok gamit ang kaniyang mga daliri. At napahinga ng malalim."Corazon, angpangalanng iyongkapatidnababaehindi ba?" seryoso niyang tanong.Tumigil sandali ang hininga ko nang marinig iyon sa kaniya. Hindi ko alam kung anong gagawin, iiyak o tatawa. Pero mas nanaig ang nararamdaman kong pagkatuwa."Anongtinatawatawa mo? Seryoso akongnagtat
Mahigit kumulang limang oras ang byahe papuntang San Luis sa Batanggas kung saan nakatira ang aking mga abuelos.Kung kaya't madaling araw pa ay tumulak na kami paparoon.Isang napakagandang kalesa ang aming sinakyan. May mga nakaukit na bulaklak sa labas nito. At sa loob naman ay kulay lila na seda ang nakabalot.Malaku at nakasarado ang kalesang ito, kung kaya't maaaring apat ang makasakay nito. Ngunit dahil kaming dalawa lamang ng heneral ang narito ay nasa harapan ko siya nakaupo.Nakapikit siya ngayon at nakahalukipkip ang mga braso. Kuno't ang noo at manipis na nakatikom ang mga labi.Bakithanggangsapagtulogniya ay paranggalitna naman s
~Filipinas 1888~"Binibini, ikaw po aypinapatawagna ngdoña. Nasa salas po siya kasama ang mgapanauhin," wika ni Isabel sa akin."Salamat Isabel,lalabasna ako kapag tapos na ako sapagsusuklay.""Masusunodpo binibini," mahinang isinara ni Isabel ang pintuan nang makalabas na siya.Kanina pa ako nakaharap sa salamin at nagsusuklay sa mahaba kong buhok. Ilang taong na ang nakalipas nang pinutol ko ito upang magpanggap na lalaki. Sariwa pa rin sa akin ang lahat ng mga nangyari noon dahil sa aking pagkapilyo. Kung sana ay nakinig lamang ako. Ngunit alam kong wala na akong magagawa pa, hindi na maibabalik ng aking paghihinayang ang aking mga magulang. Hindi ko na sila maki
"Mahal na mahal ko ang iyong ina simula pa noong nakilala ko siya bago kami naging magkatipan. Ngunit mas pinili niya ang bastardo mong ama, at iniwan niya akong bigong-bigo kaya nabulag ako sa galit. Dahil dito pinakasalan ko kaagad si Clariza, ang ina ni Takio. At makalipas ng apat na buwan ay nalaman naming nagdadalang tao si Clariza. At sa sandaling iyon ay biglang naglaho ang aking pagkamuhi sa iyong ina at iyong ama. Ngunit hindi ito nagtagal dahil namatay sa ikalawang panganganak si Clariza, kasama ang aming ikalawang anak. Ako ay muling nagalit sa iyong mga magulang kaya nang malaman kong doon sa hacienda ng asawa ng aking kapatid nagtatrabaho ang iyong ama ay sinabihan ko sila na maging malupit dito."Mapait na ikinuwento ni heneral Eusebio ang kaniyang panig. Pagkatapos kaming kumain ng almusal ay ipinatawag niya ako sa kaniyang opisina. Hindi sumangayon dito si heneral n
Natigilan ako sa kaniyang sinabi ngunit napansin kong parang wala lamang para sa kaniya. Nagpatuloy lamang siya sa pagkain at parang batang nasasarapan sa kinakain dahil lagi siyang nakangiti."Huwag kang mag-aalala binibini, hindi kita minamadali. Gusto ko lamang malaman mo ang aking nararamdaman," anito habang nakatingin sa pagkain."K-kailan pa?" nauutal kong tanong sa kaniya.Natigilan siya dahil sa aking tanong at napatulala sandali bago tumingin sa aking mga mata."Hindi ko rin alam, ngunit simula noong nawala ka sa aking paningin ay lagi kitang hinahanap," anito habang seryosong nakatingin sa akin.Pakiramdam ko ay nanghihingi siya ng pahintulot sa akin. Pinalibutan kami ng ka
Nagising na lamang ako na wala na si Manuelo. Ang wika ni Ka Tiago ay may pinuntahan raw na importante. Ito na ba ang ibig niyang sabihing plano? Ang iwan ako rito? Paano kung bumalik muli ang mga tauhan ng kaniyang ama. Nasagi sa aking isipan na kaya ko rin namang ipagtanggol ang aking sarili at si Ka Tiago dahil maayos din naman ang aking pag-eensayo sa loob ng kampo.Sinikap kong tumulong sa gawaing bahay para hindi ako mainip at para na rin hindi mapagod si Ka Tiago. Nagwalis ako sa loob at sa labas ng bahay, naghugas ng pinagkainan at mga gamit sa pagluluto, at diniligan ko ang mga halaman na nasa hardin. Nagsiyesta muna ako ng ilang oras at nang magdakong hapon na ay lumabas ako para bigyan ng tubig ang kanilang alagang tamaraw na pinangalanan pala ni Crescentia na Taraw. Pinagmamasdan ko ang kanilang alaga habang nag-iisip ako ng mga maaaring gawin kapag nahanap na ang itay. Maram
Dalawang araw simula noong nakita ko muli ang aking inay. Dalawang araw na ang lumipas nang inilibing namin ang kaniyang bangkay. Hindi pa rin ako makapaniwala na kaya nilang kunin ang buhay ng aking inay. Hindi ako makapaniwala na ang lahat ng Ito ay dahil lamang sa isang talaarawan. Ang talaarawang kinuha nila nang dakpon ako.Naalala ko pa noong nakita namin ang kaniyang katawan na nakahandusay sa sahig. Napansin ni Manuelo na nakakuyom ang kamay ng aking ina kaya binuksan niya ito at may iniluwang isang pirasong papel na naka lukot at punit-punit na.Nakita kong dahan-dahan niya itong binuksan at basahin ang kung ano man ang nakasulat. Hindi niya sinabi kung ano ang nabasa niya ngunit ibinigay niya sa akin ito.devuélvanoseldiario
Kinabukasan, nang makadaong na ang barko sa pier ay agad kaming nagtanong-tanong kung saan matatagpuan ang Esperanza, San Teodoro. May mga nagturo sa amin kung ano ang sasakyan patungong Esperanza. Lumapit kami sa karitong may nakatali na tamaraw. Hinahanap-hanap ko ang may-ari nito sa mga taong naglalakad sa mercado papunta dito."Binibini, dumito ka lang muna at hahanapin ko sa loob ng mercado ang may-ari nito," bilin ni Manuelo bago siya umalis.Hinihimas himas ko ang ulo ng tamaraw hanggang sa katawan nito."Kay ganda naman ng iyong balahibo," bulong ko nito."Iyan nga ang sabi ko kay itay," rinig kong sabi ng isang batang babe.Napatingin ako sa paligid at sa ilalim ng kariton,
Ang unang biyahe ng araw ang aming kinuha papuntang Mindoro. Nasa aming mga sariling silid na kami nang nagsimulang umandar ang barko. Maliit lamang ang kuwarto na aming kinuha para makatipid kami sa pamasahe dahil hindi namin alam kung gaano kalayo ang aming pupuntahan.Inilibot ko ang aking paningin sa kabuuan ng silid, may maliit na higaan na sakto lamang para sa isang tao, meron ding dalawang upuan, at isang parisukat na lamesang nakakabit sa dingding ng barko. Nakapatong na sa lamesa ang aking supot na mayroong mga damit habang nakaupo ako sa upuan.Hindi ko alam kung ano ang aking mararamdaman sa mga oras na ito. Dapat ba akong masiyahan dahil makikita ko na ang aking mga magulang? O dapat ba akong matakot sa posibilidad na madadala ko doon ang mga taong papahamak sa kanila?Yumu
Iminulat ko ang aking mga mata nang may gumising sa aking pagtulog. Unang nakita ko ang mukha ni Manuelo na parang nagmamadali."Bumangon ka na diyan Corazon, malapit na ang mga guardia civil," anito.At sa mga salitang iyon ay dali-dali akong bumangon sa aking hinihigaan at agad na kinuha ang talukbong na kaniyang inabot sa akin. Naalala kong ito pala ang aking suot kanina noong papunta ako dito kasama ang heneral."Nasaan nang heneral?"Hindi niya ako sinagot subalit hinila niya lamang ako palabas ng silid. Nakita ko rin ang aking lola na natatarantang umutos na maghanda ng kabayo at mga maaaring dadalhin."Hija, masakit man sa aking kaloobang lisanin mo muli ang lugar na ito, ngun
Tumigil ang kalesa sa harapan ng tarangkahan ng hacienda. Unang lumabas ang heneral at naglahad ng kamay para alalayan akong bumaba. Kumunot ang aking noo at nilagpasan siya. Narinig ko ang mahina niyang tawa na natatabunan ng pagpalatak ng sapatos ng kabayo paalis. Naglakad ako ng diretso hanggang sa nakasaradong tarangkahan, ngunit napansin kong nakakandado ito mula sa loob.Nakatalikod ako sa heneral nang nagsalita siya."Ikaw na nga itong aking iniligtas sa kapahamakan, ikaw pa ang may ganang magsungit," anito, "desagradecida!" dagdag niyang pabulong na sigaw."Narinig ko iyon! Ngunit hindi ko naman hiningi ang iyong tulong, ikaw ang kusang tumulong sa akin heneral. Marahil alam mo na nga noon pa ang tungkol sa aking pagpapanggap, ang alam ko'y iyong ama ang nag-utos na dakpin ako,