Kinabukasan ay dumating ang buong pamilya namin para sunduin si Monica palabas ng ospital. Sa unang tingin ko pa lang sa kanila ay alam ko nang halos hindi sila nakatulog nang maayos. Malalim ang eyebags ni Mama at mukhang mas lalo lang tumanda si Papa sa pag-aalala."Mama, Papa, hindi po ba kayo nakatulog nang maayos?" tanong ni Denver habang tinutulungan si Monica na tumayo.Napabuntonghininga si Mama saka marahang pinisil ang sentido niya. "Kasalanan ni Ria ang lahat ng ito, eh! Napakaraming gulo ang idinulot niya nitong mga nakaraang araw. Lagi tuloy akong binabangungot."Nagulat si Papa at napatingin kay Mama. "Ikaw rin? Nanaginip ka rin tungkol kay Ria?"Napahinto ako. Maging si Monica ay tila natigilan din."Oo. Noong una ay nagpapanggap lang siyang patay, pero kagabi… napanaginipan kong patay na talaga siya."Hindi pa ba nila naiitindihan ang nangyayari? Bakit ayaw pa rin nilang kumilos kung lahat naman sila ay nanaginip na patay na ako?Biglang nagsalita si Monica, mahina at
Nagsimula nang magtaasan ng mga presyo ang mga mayayamamang naroroon. Mukhang marami ang may gustong makuha ang bracelet.Sa harapan ay may isang magandang babaeng nakasuot ng fitted red dress ang may hawak ng tray. Nang marahang alisin niya ang itim na tela na nakatakip sa bracelet ay bigla akong nakaramdam ng kakaiba.Parang hinihigop ako ng isang malakas na puwersa. Biglang dumilim ang paningin ko. Ang huling narinig ko ay ang mga sigawan ng mga taong nag-aagawan sa pagtaas ng presyo.At nang dumilat ako ay nagbago bigla ang mga nasa harapan ko. Wala na ako sa tabi ni Denver at nakikita ko na sila sa harapan.Sa harapan ko ay nakatayo pa rin ang babaeng may suot ng red dress. Napansin kong nasa tray pa rin siya, hindi... nasa tray ako?At doon ko naunawaan ang nangyayari...Ang kaluluwa ko ay nasa loob ng bracelet!Para akong binuhusan nang malamig na tubig.Anong nangyayari?May biglang pumasok na ideya sa isip ko— posible bang nandito ang abo ko sa beads ng bracelet? Napanganga a
Patuloy ang papatak ng maliliit na ulan sa labas ng bintana. Pero hindi iyon pinansin ni Denver. Tahimik lang siyang nakatingin sa kawalan. Halatang may bumabagabag sa kanyang isipan.Ilang beses niyang kinuha ang cellphone niya, tinitigan iyon pero sa huli ay isinasara lang nang walang ginagawa. Parang may hinihintay siya. O baka may kinatatakutan?Nang makarating ang sasakyan sa bahay na binili niya para sa amin ay saka niya lang napansin ang mga bukas na ilaw sa loob. Napabuntonghininga siya at unti-unting lumuwag ang kanyang tensyonadong katawan.Pagkaparada ng sasakyan ay kaagad siyang bumaba. Hindi makapaghintay na makapasok. Pero bago makarating sa pinto ay saglit siyang tumigil at inayos ang sarili. Pinagpag ang coat niya, hinaltak ang kwelyo at hinilot ang sintido. At nang tuluyan niyang buksan ang pinto, bumalik ang dati niyang malamig at walang-emosyong ekspresyon.Habang nagtatanggal siya ng sapatos ay tinawag niya ang pangalan ko."Ria, sa wakas bumalik ka rin matapos mon
Nakatayo ako sa may terrace at pinagmamasdan pa rin ang ulan. Iniunat ko ang kamay ko at hinayaang dumaan sa palad ko ang maliliit na tubig. Napangisi ako, puno iyon ng panunuya.Huli na ang lahat para magsisi ka at iwasto ang lahat ng pagkakamali mo. Paano mo hihingin ang kapatawaran sa isang taong matagal nang patay?Tinanggap ko na ang sarili ko ngayon. Hindi ako makaalis at hindi rin ako makababalik. Kaya ang tanging magagawa ko na lang ay panoorin kung paano ka papanain ng karma.Pagkaalis ni Tito Danilo ay kita ko sa kilos ni Denver ang pagkabalisa. Ang pagbabalik ni Vicento sa Pilipinas ay parang matalim na patalim na nakasaksak sa kanyang lalamunan.Paulit-ulit niyang tinatawagan ang numero ko. Pero sa bawat tawag ay isang malamig na boses ng babae ang pumapatay ng linya.Nagngitngit siya sa inis at ni hindi maikubli ang pagkapoot sa kanyang mukha. Sa madilim na gabi ay narinig ko ang bulong niya— malamig at puno ng panunuya. "Ria, hanggang kailan mo balak magdrama?"Hanggang
Namutla si Denver dahil sa pagkagulat. Ilang segundo rin siyang natigilan pero kaagad din niyang ibinalik ang ngiti sa mukha. "Lola, alam ko pong nagkamali ako. Kung gusto niyo akong saktan o parusahan ay tatanggapin ko po.”Bago pa siya muling makapagsalita ay isang boses ang umalingawngaw sa pasilyo."Ano pong ginagawa ninyo, mama? Bumisita ang manugang niyo nang may mabuting intensyon, pero sinasaktan niyo siya?" Ang boses ni Mama.Nang makita ni Lola si Mama ay kaagad niyang binawi ang kamay mula sa pagkakahawak ni Denver at umayos ng upo. Tinulungan naman siya ng kasambahay."Wala akong manugang na traydor." Nanlalabo ang kanyang mga mata sa luha pero hindi iyon dahilan para hindi niya duruin si Denver saka madiing nagsalita. "Pinagsisihan ko ang araw na pinayagan kong tulungan ng pamilya namin ang mga Victorillo! Noong may problema sila sa pera ay tayo ang nilapitan nila. Pinakiusapan ako ng apo ko kaya nakiusap ako sa asawa ko. Ginawa namin iyon dahil mahal namin si Ria. Pero
Habang lahat ay abala sa pagkagulat na hindi pa ako bumabalik sa mga De Leon o dito sa bahay ni Lola ay bigla na lang humagulgol si Monica."Lola, simula nang bumalik ako ay hindi mo na ako nagustuhan. Iniisip mong inaagaw ko ang atensyon na dapat ay kay Ate Ria. Kahit anong gawin ko, sa paningin mo ay lahat may halong pagkasuklam. Alam kong nagkulang ako sa kanya, alam kong nagkulang ako sa pamilya natin pero sana hindi na siguro ako dapat pang bumalik. Isa akong masamang apo…"Biglang tumakbo si Monica at mababangga siya sa dingding."Nica!" sigaw ni Kuya Mark na kapapasok pa lang. Mabilis niyang sinugod si Monica pero huli na dahil bago pa niya maabot si Monica ay nabangga na nga ni Monica ang dingding.Nagkagulo na ang lahat."Nica! Anak, ayos ka lang ba?""Ano bang iniisip mo at bakit mo ginawa iyon!"Nag-uunahan ang mga kamay na inalalayan siya habang ako naman ay nakamasid pa rin sa kanila at nakita kung paano biglang lumambot ang tingin ng lahat kay Monica. Ngayon ay si Lola n
Kinuha ni Monica ang isang antigong aklat na nabili nila sa auction mula sa kanyang bag. Ang pabalat ng aklat ay tila gawa sa kakaibang materyal, makinis at parang balat ng tao."Kuya DJ, pakibigay na lang ito kay lola. Alam kong galit siya sa akin, pero gusto ko pa rin siyang bigyan ng regalo. Hindi niya man tanggapin ay gusto ko lang iparating sa kanya na mahal ko siya." Itinaas niya ang libro at iniabot kay Denver. "Isa itong scripture at binasbasan na ito. Sigurado akong makakatulong ito kay Lola para sa kaligtasan at kapayapaan niya."Tinitigan ni Denver ang aklat bago iyon marahang kinuha. Parang may pag-aalangan sa kanyang mga mata. Nang mahawakan niya iyon ay dumapo ang daliri niya sa makinis na pabalat.Napapitlag siya. Masyado iyong makinis parang balat nga isang babae. Saglit siyang natigilan. Kita ko sa hitsura niya na nag-aalangan siyang tanggapin ang aklat na iyon. Pero maya-maya ay ngumiti siya kay Monica."Kuya DJ," muling sambit ni Monica na hinahabol ang atensyon nit
Sa loob ng isang kahon na gawa sa kahoy ay nakita niya ang isang rosaryo at isang greeting card na isinulat ko para kay Lola. Oo nga pala, naalala ko na ang package na iyan.Napaluha si Lola habang tinititigan ang hawak niyang rosaryo.Isa iyong espesyal na rosaryo na nakuha ko pa sa pinakakilalang templo. Isang bagay na pinaghandaan ko at nilaanan ng oras at pagod para mapanatili ang kanyang kalusugan at kapayapaan. Bago pa ang araw ng kasal ko ay pinadala ko na ito sa isang kaibigan upang tiyaking darating ito sa tamang araw— ngayon mismo iyon, sa kanyang kaarawan.Hinaplos ni Lola ang greeting card at pinisil ang rosaryo saka muling tumulo ang kanyang mga luha."Napakabait talaga ni Miss Ria," sambit ni Aling Sita habang pinapakalma si Lola. "Ang rosaryo na ito ay mula pa sa Templo ng Simalan. Hindi ito basta-basta nabibili ng pera. Ang mga taimtim lang na dumadalangin mula sa paanan ng bundok hanggang sa tuktok habang nakayuko at nakaluhod ng tatlong beses sa bawat hakbang ang si
Bumaba si Denver ng kotse at padabog na isinara ang pinto. Nakapormal na siya, suot ang itim niyang amerikana, pero hindi iyon nakatulong para itago ang lamig sa kanyang mga mata."Papa, paano kung hindi na bumalik si Ria?"Pinandilatan siya ng mga mata ni Papa. "Denver, nabalitaan ko na ang sinabi ni Julia. May problema sa utak ang babaeng iyon kaya hindi mo dapat pinapaniwalaan! At ikaw naman, kakagising mo lang mula sa anesthesia, tapos ngayon ay kung anu-ano na ang sinasabi mo?"Hindi naniniwala sa mga bagay na hindi niya nakikita si Papa. 'To see is to believe' siya na tao. Sa narinig niya tungkol sa mga sinabi ni Julia ay napapailing na lang siya. "Napaka-imposible. Ang mga patay ay dapat lumisan na. Hindi ito mundo ng mga multo o kaluluwa. Kung may mga patay na bumabangon pa para gumanti, sana puno na ang mundo ng mga kaluluwang naghahanap ng hustisya. Denver, mataas ang pinag-aralan mo kaya hindi ka dapat nagpapaniwala sa mga pamahiin!"Akala ko maaapektuhan si Denver ng sinab
Namumula ang mga mata ni Denver habang patuloy siyang tumatakbo nang walang sapatos. Halata sa kanyang mukha ang pinaghalong emosyon— pagkalito, kaba, at determinasyon.Pagdating niya sa exit ay hinarang siya ng mga bodyguard ng pamilya De Leon."Sir, hindi po kayo maaaring lumabas," mariin nilang sabi."Lumayas kayo!" galit na sigaw ni Denver."Pasensya na, sir, ngunit utos ni Miss Nica na hindi kayo palabasin. Wala pa kayong sapat na lakas at kung may mangyari sa inyo ay hindi namin kayang akuin ang responsibilidad."Napatingin ako kay Denver— nakasuot pa rin siya ng maluwag na hospital gown, walang sapatos, at magulo ang buhok. Sa sobrang pula ng kanyang mga mata ay parang hindi siya galing sa isang marangyang pamilya, kung hindi isang pasyenteng nakatakas mula sa isang mental hospital.Hindi iyon alintana ni Denver. Hinawakan niya nang mahigpit ang kwelyo ng bodyguard at galit na nagtanong. "Nakikita mo ba siya?"Nagkatinginan ang mga bodyguard. "Sir, sino po ang tinutukoy ninyo?"
Nadatnan nila si Denver na kanina pa lumilingon-lingon."Anong nangyayari sa iyo, Kuya DJ?" nagtatakang tanong ni Nica."Nakikita ba ninyo siya?" biglang tanong ni Denver.Kinilabutan naman si Mama. Lalo pa at mahilig siyang maniwala sa mga pamahiin.Nagsimulang magpaliwanag ni Denver tungkol sa mga sinabi ni Julia.Halata ko sa mukha ni Nica ang pagbigla. Sa lahat ng tao ay siya lang naman itong may kinalaman sa pagkamatay ko. At ang kabang nararamdaman niya ngayon ay kaba na baka mahuli siya. Para siyang nalunod sa sarili niyang emosyon. Hindi niya napigilan ang ekspresyon niya— kitang-kita sa mukha niya ang kaba at takot. "Huwag kang magsalita nang ganyan, kuya!"Kahit ang nanay ko ay halatang natakot din, pero agad niyang tinapik ang balikat ni Nica para pakalmahin ito. "Nica, huwag kang matakot. Ayos lang iyan."Pero alam kong hindi ganoon kadali ang sitwasyon. Kahit paano, mas matibay ang psychological status ni Nica kaysa sa karaniwang tao. Ilang sandali lang at naibalik niya a
Kahit hindi na nanganganib ang buhay ni Julia ay kailangan pa rin niyang manatili sa ICU dahil sa matindi niyang tinamong mga sugat. Ang pamilya Casas ay naiyak na lang— masyadong malupit ang buhay para sa kanilang anak. Samantala ay hindi umalis si Denver sa ospital buong araw. Gabi na nang payagan siya ng doktor na makita si Julia, pero tatlong minuto lang. Kahit hindi alam ni Aling Merna kung bakit ganoon na lang ang malasakit ni Denver sa anak niya ay hindi rin niya ito matanggihan— lalo pa at ito ang nagligtas sa buhay ni Julia. Tahimik na nagbihis si Denver ng sterile suit, dumaan sa proseso ng disinfection, at pumasok sa ICU. Agad akong sumunod sa kanya. Pero bago pa ako makapasok, iniisip ko na si Julia. Kumusta na kaya siya? Makikita niya kaya ako ulit? Nasa malalim na pag-iisip si Denver buong araw at halatang mabigat ang kanyang pakiramdam. Pareho lang ng bigat ng kanyang mga hakbang. Hanggang sa tuluyan naming makita si Julia. Nakahiga siya sa kama ng ospital, n
Tagos sa buto.Parang kidlat na tumama sa sala ng pamilya De Leon ang mga salitang binitiwan ni Julia. Biglang nanlamig ang paligid at ang kanina ay maiingay na usapan ay naputol na parang pinutol ng matalim na kutsilyo.Nakatutok ang tingin ng lahat kay Julia. Narinig ko ang nanginginig na boses ni Mama."Ano’ng sinabi mo?" Halata ang takot sa kanyang tinig. "Sino ang patay na!"Hindi natinag si Julia. Blangko ang tingin niya at para bang nasa ibang mundo. Bigla siyang tumakbo palapit sa lumang family photo namin at itinuro ang ulo ko roon saka muling sumigaw."Patay na siya! Umuulan... ang daming dugo!"Halos mapatid ang hininga ko.Si Mama, agad na hinablot ang jacket ni Julia at desperadong may gustong malaman. "Saan mo nakita iyan? Paano siya namatay!"Napaatras si Julia at namutla saka napayakap sa sarili. Parang may kung anong sumapi sa kanya dahil bigla siyang nagsimulang umiyak at magtakip ng ulo."Huwag! Huwag niyo akong saktan! Hindi na ako tatakas, hindi na talaga!"Napako
Napatingin si Kuya Marco kay Julia at ngumiti. "Ah, ito ang family photo namin. Kilala mo naman siguro lahat ng nandito. Pero teka, hindi ba nagkaroon kayo ng koneksyon ni Ria dati?"Bago pa matapos ni Kuya ang sinasabi niya, biglang napasigaw si Julia."Patay! Patay!"Nanlaki ang mata ko. Bigla akong kinabahan.Si Julia… imposible. Pero kung tama ang hinala ko ay maaaring may nakita siya noong gabing namatay ako.Hindi ko napigilang lumapit sa kanya at bulungan, kahit alam kong hindi niya ako maririnig. "Julia, ano'ng nakita mo? Sabihin mo!"Lahat ng nasa pamilya De Leon ay napatingin sa kanya, habang nagsalita ang ina ni Julia."Pasensya na po, bagong taon pa naman, tapos ganitong mga sinasabi niya. Pasensya na po."Napakunot ang noo ni Mama. Hindi siya naniniwala sa mga pamahiin, pero ayaw din niyang makarinig ng mga ganitong salita lalo na sa umpisa ng taon."Oo nga naman, kung anu-anong sinasabi. Huwag kang magsalita ng ganyan!"Nagpaumanhin ang ina ni Julia. "Pasensya na po, ila
Tuluyang nasira ang tensyon sa pagitan naming tatlo. Kaagad na nagbago ang expression sa mukha ni Denver— mula sa pagnanasa patungo sa malamig na pagkahinahon.Mabilis siyang tumayo at lumayo kay Nica. Nakita ko na ang eksenang ito nang maraming beses, kaya naman ay hindi na ako nagulat.Sa totoo lang, masasabi kong maginoo si Denver. Ilang taon ko na siyang kasama at kahit noong nagkabalikan kami anim na buwan na ang nakalipas, isang beses lang talaga may nangyari sa amin— noong gabi ng aming pagkalasing.Gabi rin iyon nang mabuo sa sinapupunan ko ang anak namin.Pagkatapos noon, bihira na siyang makipagtalik kay Nica. Siguro, minsan lang niyang natikman ang tukso ng laman, pero sa ngayon para bang wala na siyang pakialam. Ni hindi niya ito ginagalang.Si Nica, halos hubo’t hubad habang nakaluhod sa sahig, habol ang hininga. Samantalang si Denver, maayos pa rin ang itsura— kailangan lang niyang ayusin ang sinturon at puwede na siyang umalis kahit ano mang oras.Lumapit siya sa mesa a
Sa likod ng bakal na pinto ay may isang maliit na silid ang lumantad. Walang tao sa loob, ngunit sa bawat sulok ng dingding ay puno ng mga larawan.Dahan-dahang lumapit si Denver, pinagmasdan ang mga ito nang mabuti at doon niya napagtantong siya ang bida sa lahat ng mga litrato.Kahit noon pa man ay may hinala na akong hindi malinis ang nararamdaman ni Nica kay Denver. Hindi ko inasahan na aabot ito sa ganitong nakakatakot na level.Sinuri ko ang bawat larawan. Maingat itong inayos mula noong unang beses siyang pumasok sa pamilya Victorillo kasama ang umampon sa kanya na si Aurora na madrasta naman ni Denver.Karamihan sa mga larawan ay patagong kinunan. Makikita na may halong lamig sa kanyang mga mata, lalong-lalo na kapag si Nica ang kaharap niya. Puno ng pagkamuhi ang kanyang tingin, waring isang matinding insulto para sa kanya ang presensya nito.Mahal na mahal niya ang kanyang ina, kaya hindi niya kailanman matanggap ang pangalawang pagpapakasal ng kanyang ama lalo na at ang nap
Nagkasundo sina Denver at ang kanyang tiyuhin na simulan ang plano laban kay Nica.Kahit alam kong hindi ako nakikita ni Vicento ay marahan akong bumulong sa kanyang tainga bago umalis. "Salamat…."Hindi ko maintindihan kung bakit ako kinakabahan pero napagtanto kong hindi siya kasinglamig at kasingwalang-puso gaya ng sinasabi ng iba. Bago sumara ang pinto ay parang may narinig akong mahina at malungkot na buntonghininga."Ria..."Napahinto ako. Tama ba ang dinig ko?Nang subukan kong makinig pang mabuti, wala na akong narinig kung hindi katahimikan.Nalaman ni Denver na nasa bahay ng mga De Leon si Nica, kaya palihim siyang pumasok sa kwarto nito para maghanap ng anumang bakas na may kaugnayan sa akin.Mula nang aminin ni Nica ang kanyang tunay na pagkatao sa pamilya De Leon, bihira na siyang maglagi sa bahay ng pamilya Victorillo.Kapag wala si Denver dahil sa mga business trip ay umuuwi siya sa mga De Leon. Kapag bumalik naman si Denver ay babalik din siya sa pamilya Victorillo upa