Isang linggo na ang nakaraan ng dalhin ako ni tiyo Leon dito sa palasyo, pinagsisikapan kong makitungo sa bawat isa. Ang tanging pinagkakaabalahan ko ay ang hardin at ang kusina, hindi pa ako masyadong maalam sa mga pagluluto kaya naging gabay ko si Manang Flora. Hindi ko na muling nakita si Pablo, ngunit dito na namamalagi si Augustin. Nadadaanan ko ang silid nito, minsan ako naman ang nagaaya ditong kumain pagnauutusan ni Manang Flora.Nasasanay na ako sa pamamalagi rito, may mga naging kaibigan na rin ako, si Lira ang pinakakasundo ko marahil dahil sa aming edad. Siya ang namamalengke at tagapagbili sa bayan. Madalas akong sumasama sa kaniya upang matulungan siyang mamili ng mga sariwang isda, karne at mga gulay. Wika niya kase madalas siyang mabulyawan ni Manang Flora dahil bilasa ang mga napipili niya.Kasalukuyan akong nagdidilig ng mga tanim na bulaklak sa hardin ng mapansin ko ang lalaki, si Senyor Augustin nagbabasa ito ng libro sa gilid. Tumikhim ako, bumaling ang kaniyang
Pagkatapos ng umagahan naghahanda kami ng makakain bago pumunta sa panliliguan.“Talaga bang napakalinis ng tubig doon?” pangungulit sa akin ni Lira. “Oo nga.” naiiritang sagot ko. Nakailang ulit na ako ng pagsagot sa mga tanong niya, kumakanta-kanta pa ito habang nagbabalot ng pagkaing aming babaunin. “Lira at Amelia naghihintay na ang mga guwardiya sibil.” pasadyang saad ni Manang Flora.“Susunod na po birheng Flora.” panunudyo ni Lira. Pinandilatan ni Manang Flora si Lira at pabirong hinampas. Nagtawanan kami sa kakulitan ni Lira. Bumaba na kami ni Lira. Hinihintay na nga talaga kami ng mga sibilyan, dala-dala pa rin ng mga ito ang kanilang mga armas, tila may labanang magaganap sa pagitan nila at ng mga damo't puno. Natahimik si Lira parang natuod ito sa kinalalagyan ng makita ang mga sasama saamin patungo sa talon. “Senyora Amelia” sabay-sabay na bati ng mga ito bago yumuko.“Magandang araw” pagbalik bati ko sa kanila. “Huwag na ninyo akong tawaging senyora, ayos na ang Ameli
Umalingawngaw ang putok sa buong kagubatan. Nagsilabasan din ang mga mangangaso na bahagyang nagulat sa mga guwardiya sibil. Naalis na ang nakasipit na bakal kay Julio, tinapalan ko ng tela at dahon ang balat niyang nabaunan ng matalas na parte ng bakal. Tinignan ng kapitan ang mga mangangasong naglagay bitag sa daanan.“Pasensya na kapitan, Akala namin ay walang magdaraan sa kagubatan ngayong araw.” paumanhin ng isang mangangaso.“Hindi dapat ninyo nilalagyang bitag ang tabas na damong may lupa. Kahit pa maaring walang magdaan, ipamamalita ko kay Don Griyego ang nangyari upang wala ng makapangaso sa lugar na ito.” pagsasalitang may bahid na galit ni Kapitan. Tinignan ko ang mukha ng mga mangangaso, pamilyar ang mga ito lalo na ang isang matandang lalaking nanlulumo sa sinabi ng kapitan. Marahil ito ang kaniyang hanap-buhay.“Kapitan, hindi na kailangan. Ako na ang bahalang magsabi kay Don Griyego ng insidente. Upang hindi mawalan ng pagkakakitaan ang mga mangangaso.” singit ko sa us
Narito na ako, bahagya akong nagulat sa kalagayan ng bahay nila Lira. Tagpi-tagpi ito, nakita ko si Lira nagsasampay ito. Hindi ako napansin ng babae kaya patuloy ito sa pagsasampay ng may sumigaw. “Ate Lira, si Baste ayaw tumigil kakaiyak!” sigaw mula sa kanilang bahay.“Oo, sandali lang. Baste anak hintayin mo si mama patapos na akong magsampay!” saad ni Lira. Bumaling ito sa may pwesto ko. Nagulat ito sa aking presensya.“Ay jusko!” sigaw nito mula sa pagkakagitla. “Amelia, bakit ka nandito? hindi ka manlang nagpasabi sana ay nasundo kita sa labasan!” pagaamok niya.“Hindi na kailangan Lira wala naman akong mabigat na bitbit.” paninigurado ko.“Kahit na baka mapaano ka pa, iba pa naman ang mga klase ng tao rito.” pagaalala nito.“Tuloy ka.” saad niya, habang binubuksan ang pinto. Tumuloy ako sa loob upang kami’y makapagusap marami-rami akong nais itanong at ikwento sa kaniya ngunit mas marami ata siyang dapat ipaliwanag saakin.“Pagpasensyahan mo na itong bahay namin. Alam mo naman
Natapos ang araw na iyon at nakabalik na ako ng palasyo, natutuwa ako at babalik na muli si Lira rito. Nagulat man ako na isa na pala siyang ina ngunit napakatatag niya, hindi ko maiwasang hangaan ang mga kaya niyang gawin at kung sino siya. Kinabukasan ay naparito na si Lira napakalalakas na naman ng halakhakan sa palasyo ng iba pang kasambahay sa kakulitin nito, maya-maya pa ay nagluto kami ng minatamis na saging upang meryendahin. Nang nasa mesa na kaming lahat nagpasimulang magsalita si Lira. “Paborito ito ng anak ko.” saad niya, habang hinihipan ang mainit na pagkain. Nagulat ang lahat at nagsitawanan ngunit seryosong tumingin si Lira sa kanila. “Hindi ako nagbibiro, may anak na ako.” nanahimik ang lahat nang ipagpatuloy niya ang pag-amin. “Baste ang pangalan niya dalawang taon na ito.” may ngiti sa labing banggit niya. “Kaya kahit mahirap at hinuhusgahan ako ng mga nakakakita sa akin, hindi ako napapagod magtrabaho para sa kaniya. Gusto kong mabigyan siya ng magandang buhay ka
Nagising na lamang ako sa isang madilim na silid at napansin ko si Lira sa aking tabi, mahimbing itong natutulog. Iginaya ko ang aking mga paningin sa loob ng kinalalagyan namin sa mga oras na ito nilukob ng takot ang aking kaisipan. Maaring hindi kami makalabas ng ligtas. Naisip kong bodega ang aming kinalalagyan, dumako ang aking mga paningin sa isang parte ng pader na mayroong mga nakatakip na kahoy, palagay ko'y bintana iyon. Maari kaming doon lumabas upang makatakas sa mga lalaking dumakip sa amin, may pagiingat ko itong nilapitan. Tama nga ang hinala kong bintana ito. "Amelia, nasasaan ba tayo?" pagsisimula ni Lira. "Hindi ko alam Lira. Ngunit ang maari lang nating gawin ay humanap ng paraan upang makatakas sa kanila." saad ko. Nakarinig kami ng mga yabag mula sa labas ng pintuan, nagkumpulan kami ni Lira sa isang tabi. Walang ano-ano'y bumukas ang pintuan at niluwa nito ang dalawang lalaki. "Boss, wala mukhang hindi sasagot si Senyor." sabi ng isa. "Ano? dapat may m
Inaayos ko ang aking pagkakahiga dahil ramdam ko pa din ang hapdi ng aking binti, nang makarinig ako ng katok mula sa pintuan. "Hija, kumusta ang lagay mo?" pagtatanong niya. "Ayos lang ho ako Don Griyego, h'wag ho kayong magalala 'di naman po malala at daplis lang." paninigurado ko. "Bakit ka lumalabas at pumupunta sa pamilihan? 'di ba't mayroong mga katulong upang gumawa noon?" dagdag niya pa. "Kaibigan ko po ang kasama ko sa pamimili, madalas kaming magkasama ni Lira." pagsagot ko. Kinakabahan ako at mukhang seryoso ang mukha nito. "Kung ganoon, dapat nagsasama kayo ng mga sibilyan upang makasigurado ang kaligtasan ninyo." mariing saad niya. "Sa susunod po, pasensya na po kung napagalala ko kayo at nakaabala pa sainyo." pagsangayon ko. "Sya sige, mauuna na ako magpagaling ka." pamamaalam niya bago umalis, tipid na ngiti lamang ang ginawad ko bilang sagot. Tila naramdaman ko ang pangungulila sa aking Ama. Kung naririto lamang siya ngayon baka hindi na ito umalis sa aking sil
"Amelia" pagtawag ni Leo sa'kin. Lumingon ako at alam kong sa pagtawag ding iyon tila natigilan si Lira. Tuloy-tuloy ang paglakad ni Lira, ngunit tila desperado si Leo na pigilan rin siya. "Lira sandali!" sigaw nito. Hindi na hinintay pa ni Lira ang susunod na mga sasabihin niya at tuloy-tuloy na umalis. Nagsidatingan pa ang ilang mga sibilyan. Tila nagulat pa sa presensya ko. "Magandang hapon, senyora Amelia." bati nila, tumugon ako't hindi na napansin ang pagalis ni Leo. Naisipan kong magpahinga na lamang sa aking silid at tuluyang pumasok sa palasyo. Nang nasa ikalawang palapag ako napansin kong bukas ang aking silid. Binilisan ko ang pagakyat at nakita ko roon si Senyor Augustin na prenteng nakaupo sa gilid ng mesa. "Senyor." gulat na wikain ko. Ngumisi ito at tinapik-takip ang kamang nasa kaniyang tabi. "May paguusapan tayo kaya't maupo ka." pagaanyaya niya na animo'y kaniyang silid. "Maari tayong magusap sa labas Senyor Augustin." kinakabahang saad ko. "Ano pa't kaila
"Amelia" pagtawag ni Leo sa'kin. Lumingon ako at alam kong sa pagtawag ding iyon tila natigilan si Lira. Tuloy-tuloy ang paglakad ni Lira, ngunit tila desperado si Leo na pigilan rin siya. "Lira sandali!" sigaw nito. Hindi na hinintay pa ni Lira ang susunod na mga sasabihin niya at tuloy-tuloy na umalis. Nagsidatingan pa ang ilang mga sibilyan. Tila nagulat pa sa presensya ko. "Magandang hapon, senyora Amelia." bati nila, tumugon ako't hindi na napansin ang pagalis ni Leo. Naisipan kong magpahinga na lamang sa aking silid at tuluyang pumasok sa palasyo. Nang nasa ikalawang palapag ako napansin kong bukas ang aking silid. Binilisan ko ang pagakyat at nakita ko roon si Senyor Augustin na prenteng nakaupo sa gilid ng mesa. "Senyor." gulat na wikain ko. Ngumisi ito at tinapik-takip ang kamang nasa kaniyang tabi. "May paguusapan tayo kaya't maupo ka." pagaanyaya niya na animo'y kaniyang silid. "Maari tayong magusap sa labas Senyor Augustin." kinakabahang saad ko. "Ano pa't kaila
Inaayos ko ang aking pagkakahiga dahil ramdam ko pa din ang hapdi ng aking binti, nang makarinig ako ng katok mula sa pintuan. "Hija, kumusta ang lagay mo?" pagtatanong niya. "Ayos lang ho ako Don Griyego, h'wag ho kayong magalala 'di naman po malala at daplis lang." paninigurado ko. "Bakit ka lumalabas at pumupunta sa pamilihan? 'di ba't mayroong mga katulong upang gumawa noon?" dagdag niya pa. "Kaibigan ko po ang kasama ko sa pamimili, madalas kaming magkasama ni Lira." pagsagot ko. Kinakabahan ako at mukhang seryoso ang mukha nito. "Kung ganoon, dapat nagsasama kayo ng mga sibilyan upang makasigurado ang kaligtasan ninyo." mariing saad niya. "Sa susunod po, pasensya na po kung napagalala ko kayo at nakaabala pa sainyo." pagsangayon ko. "Sya sige, mauuna na ako magpagaling ka." pamamaalam niya bago umalis, tipid na ngiti lamang ang ginawad ko bilang sagot. Tila naramdaman ko ang pangungulila sa aking Ama. Kung naririto lamang siya ngayon baka hindi na ito umalis sa aking sil
Nagising na lamang ako sa isang madilim na silid at napansin ko si Lira sa aking tabi, mahimbing itong natutulog. Iginaya ko ang aking mga paningin sa loob ng kinalalagyan namin sa mga oras na ito nilukob ng takot ang aking kaisipan. Maaring hindi kami makalabas ng ligtas. Naisip kong bodega ang aming kinalalagyan, dumako ang aking mga paningin sa isang parte ng pader na mayroong mga nakatakip na kahoy, palagay ko'y bintana iyon. Maari kaming doon lumabas upang makatakas sa mga lalaking dumakip sa amin, may pagiingat ko itong nilapitan. Tama nga ang hinala kong bintana ito. "Amelia, nasasaan ba tayo?" pagsisimula ni Lira. "Hindi ko alam Lira. Ngunit ang maari lang nating gawin ay humanap ng paraan upang makatakas sa kanila." saad ko. Nakarinig kami ng mga yabag mula sa labas ng pintuan, nagkumpulan kami ni Lira sa isang tabi. Walang ano-ano'y bumukas ang pintuan at niluwa nito ang dalawang lalaki. "Boss, wala mukhang hindi sasagot si Senyor." sabi ng isa. "Ano? dapat may m
Natapos ang araw na iyon at nakabalik na ako ng palasyo, natutuwa ako at babalik na muli si Lira rito. Nagulat man ako na isa na pala siyang ina ngunit napakatatag niya, hindi ko maiwasang hangaan ang mga kaya niyang gawin at kung sino siya. Kinabukasan ay naparito na si Lira napakalalakas na naman ng halakhakan sa palasyo ng iba pang kasambahay sa kakulitin nito, maya-maya pa ay nagluto kami ng minatamis na saging upang meryendahin. Nang nasa mesa na kaming lahat nagpasimulang magsalita si Lira. “Paborito ito ng anak ko.” saad niya, habang hinihipan ang mainit na pagkain. Nagulat ang lahat at nagsitawanan ngunit seryosong tumingin si Lira sa kanila. “Hindi ako nagbibiro, may anak na ako.” nanahimik ang lahat nang ipagpatuloy niya ang pag-amin. “Baste ang pangalan niya dalawang taon na ito.” may ngiti sa labing banggit niya. “Kaya kahit mahirap at hinuhusgahan ako ng mga nakakakita sa akin, hindi ako napapagod magtrabaho para sa kaniya. Gusto kong mabigyan siya ng magandang buhay ka
Narito na ako, bahagya akong nagulat sa kalagayan ng bahay nila Lira. Tagpi-tagpi ito, nakita ko si Lira nagsasampay ito. Hindi ako napansin ng babae kaya patuloy ito sa pagsasampay ng may sumigaw. “Ate Lira, si Baste ayaw tumigil kakaiyak!” sigaw mula sa kanilang bahay.“Oo, sandali lang. Baste anak hintayin mo si mama patapos na akong magsampay!” saad ni Lira. Bumaling ito sa may pwesto ko. Nagulat ito sa aking presensya.“Ay jusko!” sigaw nito mula sa pagkakagitla. “Amelia, bakit ka nandito? hindi ka manlang nagpasabi sana ay nasundo kita sa labasan!” pagaamok niya.“Hindi na kailangan Lira wala naman akong mabigat na bitbit.” paninigurado ko.“Kahit na baka mapaano ka pa, iba pa naman ang mga klase ng tao rito.” pagaalala nito.“Tuloy ka.” saad niya, habang binubuksan ang pinto. Tumuloy ako sa loob upang kami’y makapagusap marami-rami akong nais itanong at ikwento sa kaniya ngunit mas marami ata siyang dapat ipaliwanag saakin.“Pagpasensyahan mo na itong bahay namin. Alam mo naman
Umalingawngaw ang putok sa buong kagubatan. Nagsilabasan din ang mga mangangaso na bahagyang nagulat sa mga guwardiya sibil. Naalis na ang nakasipit na bakal kay Julio, tinapalan ko ng tela at dahon ang balat niyang nabaunan ng matalas na parte ng bakal. Tinignan ng kapitan ang mga mangangasong naglagay bitag sa daanan.“Pasensya na kapitan, Akala namin ay walang magdaraan sa kagubatan ngayong araw.” paumanhin ng isang mangangaso.“Hindi dapat ninyo nilalagyang bitag ang tabas na damong may lupa. Kahit pa maaring walang magdaan, ipamamalita ko kay Don Griyego ang nangyari upang wala ng makapangaso sa lugar na ito.” pagsasalitang may bahid na galit ni Kapitan. Tinignan ko ang mukha ng mga mangangaso, pamilyar ang mga ito lalo na ang isang matandang lalaking nanlulumo sa sinabi ng kapitan. Marahil ito ang kaniyang hanap-buhay.“Kapitan, hindi na kailangan. Ako na ang bahalang magsabi kay Don Griyego ng insidente. Upang hindi mawalan ng pagkakakitaan ang mga mangangaso.” singit ko sa us
Pagkatapos ng umagahan naghahanda kami ng makakain bago pumunta sa panliliguan.“Talaga bang napakalinis ng tubig doon?” pangungulit sa akin ni Lira. “Oo nga.” naiiritang sagot ko. Nakailang ulit na ako ng pagsagot sa mga tanong niya, kumakanta-kanta pa ito habang nagbabalot ng pagkaing aming babaunin. “Lira at Amelia naghihintay na ang mga guwardiya sibil.” pasadyang saad ni Manang Flora.“Susunod na po birheng Flora.” panunudyo ni Lira. Pinandilatan ni Manang Flora si Lira at pabirong hinampas. Nagtawanan kami sa kakulitan ni Lira. Bumaba na kami ni Lira. Hinihintay na nga talaga kami ng mga sibilyan, dala-dala pa rin ng mga ito ang kanilang mga armas, tila may labanang magaganap sa pagitan nila at ng mga damo't puno. Natahimik si Lira parang natuod ito sa kinalalagyan ng makita ang mga sasama saamin patungo sa talon. “Senyora Amelia” sabay-sabay na bati ng mga ito bago yumuko.“Magandang araw” pagbalik bati ko sa kanila. “Huwag na ninyo akong tawaging senyora, ayos na ang Ameli
Isang linggo na ang nakaraan ng dalhin ako ni tiyo Leon dito sa palasyo, pinagsisikapan kong makitungo sa bawat isa. Ang tanging pinagkakaabalahan ko ay ang hardin at ang kusina, hindi pa ako masyadong maalam sa mga pagluluto kaya naging gabay ko si Manang Flora. Hindi ko na muling nakita si Pablo, ngunit dito na namamalagi si Augustin. Nadadaanan ko ang silid nito, minsan ako naman ang nagaaya ditong kumain pagnauutusan ni Manang Flora.Nasasanay na ako sa pamamalagi rito, may mga naging kaibigan na rin ako, si Lira ang pinakakasundo ko marahil dahil sa aming edad. Siya ang namamalengke at tagapagbili sa bayan. Madalas akong sumasama sa kaniya upang matulungan siyang mamili ng mga sariwang isda, karne at mga gulay. Wika niya kase madalas siyang mabulyawan ni Manang Flora dahil bilasa ang mga napipili niya.Kasalukuyan akong nagdidilig ng mga tanim na bulaklak sa hardin ng mapansin ko ang lalaki, si Senyor Augustin nagbabasa ito ng libro sa gilid. Tumikhim ako, bumaling ang kaniyang
“Ayos lang ho, Senyor Augustin maalam po ako sa halos lahat ng gawaing bahay. Huwag ho kayong magalala.” anas ko. Nagkatinginan ang dalawang magpinsan nagtawanan ito. Tila gumaan ang kibot ng hapag. “Augustin, pumunta tayo maya-maya sa talon. Upang mabilis na matuyo ang iyong mga galos.” saad ni Pablo, sumangayon si Augustin tutal wala naman raw siyang kailangang tapusin ngayong araw. “Isama ninyo si Amelia, wala siyang magagawa dito nakakaburyong ang palasyo.” banat ni Don Griyego. suminghap si Donya Felicidad. “Nako ho, ayos na ako rito maari akong tumulong kila Manang Flora. Don Griyego.” pagsingit ko. Kahit nais kong masilip ang sikat na talon dito sa nayon. “Napakaraming maaring tumulong kay Flora, sumama ka kila Augustin.” utos nito. “Para makaligo ka sayang ang panahon kung ako’y walang dapat gawin sa araw na ito. Mas pipiliin kong lumangoy roon.” nakangiting pagkukwento nito. Natapos ang usapin, nililigpit ko na ang mga pinagkainan sa mesa ng magsimula na silang tumayo up