Nang ipinanganak si Graciela, alam ko na noon na magiging isang mangagaway siya dahil ang kanyang ama, ang aking kapatid, ay isang ganap na manggagaway na pinaniniwalaan kong namana ni Graciela ang katangiang iyon mula sa kanyang ama.Pagtatanim lamang ang kayang gawin ng aming tribo kaya sagana sa mga tanim ang aming maliit na comunidad lalong lalo na ang tanim na pinya. Kung ganuon tiya, kailangan kong alamin ang mga bagay na gusto kong malaman. "Wala. Pinaslang ko lamang ang mga walang puwang at mahihinang manggagaway pati na ang punong manggagaway. Hindi ko alam na ganoon pala siya kahinaang nilalang, hindi man lang ako napawisan noong pagputol ko sa kanyang ulo," mapangahas na sagot sa akin ni Gustavo na natutuwa sa kanyang ginawa. At biglang may nasabi ako. Kung ako ang tanging makakapagpapaligtas sa aking tribo, kailangan kong malaman ang mga kasagutan ng aking mga katanungan. Sa ganitong paraan, malalaman ko kung papaano ko matatakwil ang anumang magpapahamak sa minamhal kong t
Tinahak namin ang mga malalaking bato, mga mapusok na halamanan at mga makitid na mga latayan. Hindi ako isang manlalakbay, ni hindi ako mahilig maglakbay ngunit sa araw na iyon, parang ginaganahan akong maging isang tagalakbay. "Hanggang ngayon ay hindi pa rin ako makapaniwalang sumang-ayon ang ating mahal na arsobispo sa pagbibigay ng banal na basbas sa naging kamatayan ni Hen. Trinidad. Isang mabigat na kasalanan sa mata ng Diyos ang kitilin ang sariling buhay kaya hindi nararapat bigyan ng banal na basbas ang mga taong yumao dahil sa ganitong pamamaraan kagaya nang ginawa ni Hen. Trinidad," ang pahayag ni Padre Agustin. Sa kanyang pagbabantay sa kubong iyon, biglang nakarinig si Teodato Salinas ng isang malakas na sigaw. "Ato!" ang narinig niyang sigaw na may pagtawag sa kanyang palayaw. Nabatid naman niya ang tinig na ito na nanggaling sa ibaba ng punongkahoy kaya dumungaw siya mula sa kinaroroonang kubo sa itaas para tingnan kung kanino galing ang itong narinig niyang pagtawag.
Tila wala na itong buhay. Hindi ako kumibo, kakatunganga lamang at nakamasid sa malamang bangkay na ng aking ina. Biglang lumakas ang pintig ng aking puso, pumintig ito ng malakas dahil sa takot. Hindi ako makagalaw at hindi ko rin alam kung ano ang maramdaman sa sandaling iyon, halong-halo ng takot, gulat, at kawalan ng loob.“Tayo na Carmela. Baka gabihin tayong makauwi,” pag-aanyayang umalis ni Manuela sa akin. Sabay kami umalis sa hardin patungo sa silong ng bahay kung saan naghihintay ang karwaheng aming sasakyan. Doo'y nakabulagta ang aking ina, walang kibo at hindi gumagalaw. Dumaloy mula sa kanyang ulo ang dugo at nabaharin nito ang sahig. At pagkasakay namin roon ay agad umusad ang sinasakyan naming karwahe at papuntan sa pamilihan ng Santa Barbara.Ito ang parehong cuarto ko noong nasa Roma pa. Sa Roma kung nasaan naroon ang bahay ng aking mga magulang. At iyon ang huling cuarto na natulugan ko, parehang gabi noong gabing napaslang ang aking mga magulang.“Carmela, nandirito a
“Bago natin ibalik ang mangkukulam na ito sa impyerno,” wika ng padre sa lahat. “Maglaan muna tayo ng isang dasal para sa ating bayan, para sa ating lahat. Sana ay bigyan tayo ng proteksyon ng Poong Maykapal laban sa mga diyablong kagaya ng mga ito,” ani pa nito sa lahat. Napamahal na sa akin si Carmela.Nagsimula siyang nagdasal sa lahat na sinabayan naman ng mga taong naroon. Hindi ko maisip na sa kabila ng pananampalataya ng mga tao sa Diyos ay magagawa pa rin nilang maniwala sa mga kabalbalang sabi-sabi kagaya ng pagkakaroon ng mangkukulam. Parang anak na ang turing ko sa kanya. Kailanman ay hindi ko nakitang gumawa ito ng masaama. Palaging magkapareho ang aming mga opinyon sa mga bagay-bagay maliban na lamang sa isa. Ang kanyang pagdesisyong pumunta sa lugar ng kanyang ina, ang tinawag ng Felipinas. At hindi ko rin naisip na isa pang prayle ang mangunguna sa ganitong mga kaganapan.Hindi ko napagbago ang desisyon niyang ito. Hindi ko rin nagawang pigilan siya. Hindi ko rin nagawan
Pinakinggan ng husto ng mga nakabilanggong kawani ang mga nangyayari sa labas. Tinalasan nila ang kanilang mga tenga dahil ito lang ang magagamit nila upang malaman ang buong kaganapan mula sa loob ng karwahe. Naaamoy nila ang malaking banta ng panganib sa buong paligid. Tumindi naman ang kanilang takot sa di inaasahan na pangyayaring umabat bigla sa kanila sa daan.Mula sa napakaingay na Sala de Justiscia dela Militar ay biglang tumahimik ang buong loobang ito ng marinig ng madla ang pagbukas ng isa sa dalawang pintong nasa magkabilang sulukan, malapit sa mga pinaangat na magagandang silya. Binuksan na ni Padre Agustin ang malaking pintuan kung nasaan ang pangunahing comador ng Palacio Obispo. Sa pagpasok niya dito ay di na sumama sa kanya si Padre Luciano. Agad namang isinara ni Padre Agustin ang pinto nang makapasok na siya sa comador. Nangangalawa ito sa pinakamalaking bahay sa bayan, ang tahanan ng alcalde mayor, ang Casa Escarlata. Ngunit mas malawak naman kung ikukumpara ang lu
Sa pagsigaw niyang iyon, bumugso ang masamang kutob namin ni Tiya Litang. May kutob kaming nagbabadyang kapahamakan kagaya ng ikinatatakot naming mangyari dito. Inihanda namin ni Tiya Litang ang aming mga sarili sa anumang nagbabadyang panganib na darating.Nang madaanan na ang malaki at batong tarangkahan, dito lang niya nabatid na nakarating na siya sa Fuerte de San Nicolas. Nagpatuloy lamang ang kanyang karwahe sa pag-usad, papasok sa pook-tanggulan, at mula sa tarangkahang ito ay nagpatuloy ang karwahe papuntang kanluran kung saan naroon ang gusali ng Tribunal de Oficio Ilocandia na siyang lugar na pagdadaosan ng paghahatol. Pagkabukas niya ay may nakita akong isang lampara na naman at dala ito ng pumasok ang isang tao na nakasuot ng mahabang kapa na naayon katulad ng mga mongha. Pinaniniwalaang galing sa isang bituin ang natorang bato. Isang malaking bituin umano ang nahulog mula sa kalangitan ng Isla del Fuego. Kulay pula ito at may nakapalibot na pulang sinturon sa kanyang baywa
Sa malamig na umaga ding ito, habang iginapaspas kasabay ng may kalakasang bagwis ng hangin, umiba rin ang mga ipinakitang galaw ng mga maluntiang puno't mga halamang tumutubo sa tabi-tabi na tila ba mararamdaman sa bawat pagyuko't pag-indak ng mga ito ang namumuong lumbay na dumaraing at tumatawag-batid sa mga dumadaang tao sa kalye. "May iba pa bang nominasyon bukod kina Butong Niyog at Sigawhangin?" tanong ni Don Condrado sa lahat. Taong 1883 iyon, dalawang taon na ang nakakaraan. Nang makapasa at makakuha ng lisensya bilang isang ganap nang doktor, naglingkod agad si Julian sa Clinica de Isabela, isa sa mga tanyag na clinica na makikita sa Barcelona, lugar sa bansang Espanya. Nang walang tumugon, nagpatuloy na siya sa botohan. "Itaas ang kaliwang kamay sa mga sumang-ayon bilang ating Ingat-Yaman ang Butong Niyog?" tanong ng Pulang Paniki sa mga kasamahan. Unang nagtaas ng kamay si Anastacio dela Cruz. Inilibing na kaninang hapon ang mga labi ni Hen. Ramon Trinidad sa isang semente
Di kalauna’y bumalik ang dumaloy na dugo ko pabalik sa sugat sa aking dalawang daliri. Pagkabalik ng dugo sa sugat ay humilom bigla ang sugat na para bang hindi man ako natinikan. "Kung gayon, padre, bakit mo nasabing pinatay ito kung wala naman saksak sa katawan? At kung itinulak siya mula sa itaas may balakid naman doon upang mapigilan ito," wika ko sa kanya na inaalam ang buong detalye upang pagtugmain ang kanyang isiniwalat sa akin. Mapuputi na ang kanyang buhok na siyang mahahalata mong may katandaan na. Sumakay muli si Andracio sa dinala niyang karwahe at kanyang pinausad agad ito. Maagang nagpunta si Andracio sa pabrika. Nakadarama ako ng isang pangitain. Umiba ang pintig ng aking puso ng maramdaman ko iyon. Namanhid ang buong katawang ko bigla sa pagkakataong iyon. Para bang ginulat bigla ang iyung kaluluwa. Alas-sais pa lamang ng umaga ay pumunta na siya ng La Guevarra kung saan kadalasang nagbubukas ng alas-siyete y medya. Malapit lang naman ang pabrika sa kanyang bahay kay
Isang araw na siyang hindi nakakain at sigurado akong nagugutom at nauuhaw na iyon sa madilim na kulungang doon. Kaya naisipan kong dalhan ang lalaki ng pagkain at tubig pagkatapos kong kumain. Pinilit ng tatlong tulisan na kunin ang aking dalang pera. Nanlaban ako kaya binubog nila ako upang makuha lamang ang kwaltang nais nilang kunin mula sa akin. Napagbatid din ni Pedro ang ilang nagsisidatingang mga tao roon; may ilang mga kababaihang nakasuot ng magaganda't magagarang traje de boda na naghahagikhikan pa sa isa't isa habang papasok sa loob ng mansyon at may nakikita rin siyang mga papasok na mga kalalakihan roon na nakasuot ng iba't ibang isitilo ng chachetta at pantalones na sa mga kilos at tindig ay kagalang-galang tingnan. "Alas siete na pala," anya ni Don Condrado sa sarili nang malaman na ang oras. Sa di malamang dahilan, tumigil ang mga tulisan, umalis na sinunod ang ninais ng napakagandang babaeng iyon. Wari ko, hindi yata nila matanggihan ang tila isang anghel na dilag ka
Suot ang maganda at gawa sa bulak na chachetta na itim na pinalooban niya ng puting polo at kurbatang itim, ay inayos ito ni Julian sa paglabas niya ng sinakyang karwahe. "Hindi na kailangan iyan, kaibigan," wika ng lalaking panauhin sa amin nang gumitla ito. Ang mga arko namang ito ay bumuo ng malalaking debatong kaha kung saan may mga butas na siyang ginagawang tanawan at lusutan ng mga bumabaril mula sa loob ng fuerte. Nabaliw ito dahil sa labis na pagnanasa nitong maging pinakatanyag na pintor sa bansa kaya halos ginugol na niya ang buong sarili sa pagpipinta ng kung anu-anong mga larawan. Tiningnan niya ang inventario doon kung tugma ba ang mga nakasulat ayon sa pagsusuring ginawa niya. "Natutuwa ako, Carmela, at masaya kang makilala sila," wika ni Natalia sa akin na may bakas ng tuwa sa kanyang mukha para sa akin. Alam niyang sa bayang ito magsisimula ang bukang liwayway ng aking bagong buhay. Ang alak ang nagbibigay gaan sa aking loob bukod sa isang pang likidong parehong nil
"Iyon lang ang masasabi mo?" ang napabulalas na tanong ni Venancio, ang ama ni Sergio, bulalas man ngunit nasa mahinang tinig. Sa pagkakataong iyon ay para bang nalalasap sa dulo ng kanyang dila ang lamang matatamis nito na siyang napapalunok naman sa natitirang laway sa bibig niya. May sakit po kasi ngayon ang nanay ko at wala akong maiuuwi ngayon kung wala po akong mababaleng pera ngayon. akbo lang siya nang takbo, at habang hinihingal na ay may palingon-lingon niyang tinitingnan ang kanyang bandang likuran na tila ba may tinatakbuhan siyang di makita-kitang bagay sa lilim ng kadilimang naroon. Kumalam na ulit ang kanyang tiyan. "Hindi! Umalis ka na!" At sinipa si Clara ulit ng matabang donya. Nang matumba ang dalaga, kinuha siya bigla ng senyora, kapit ang kanyang suot na puting baro. Matagal lumipas ang pagkalam nito. Pinagpawisan na rin ang noo niya dala nang matinding nararamdamang gutom. Mulang siya ay magising ay inayos muna ni Graciela ang sarili niya, tumayo siya sunod at in
Ang lahat ng ito ay karaniwang ginagawa sa pabrika ni Andracio bilang isang encargador. Paulit ulit kong tinawag ang aking mga magulang ngunit pawang katahimikan lamang ang sumagot rito. Sa bahagi ring ito makikita ang isang malaking bodega, na may pintuang malahugis arko na may mga magagandang ukit na binubuo ng mga bulalak at mga ibon. Huminto ito sa tapat ng mansyon, at pagkalabas niya nang karwahe ay napansin niya kaagad sa may labasan ng casa ang mga nakaunipormeng puro Kastilang kawal ng mahistrado na buong tindig roon na nakabantay at walang bahid ni anumang damdaming makikita sa mga pagmumukha. At nang lumingon ako upang makita kung sino iyong tumambad sa akin ay doon ko natantong ako ay tama sa pagwari ko. Halos walang tao ang nasa mercado sa araw na iyon. "Bago natin ibalik ang mangkukulam na ito sa impyerno," wika ng padre sa lahat. Hindi dahil maulan at malamig kundi dahil ang mga manininda at negosyante sa pamilihang iyon ay mga ilang tagahanga at natulungang tao ni Don A
Nagpasalamat din si Julian sa kanila at tinanggap ng buong loob ang ibinigay ng mga babae sa kanya. Wala naman siyang ibang naisip na maaaring gawin upang matapos ang pagdudurusa ng lalaki--dulot ng matinding nararamdamang sakit--kaya dala ng awa ay pinatay niya ito sa pamamagitan ng pagdiin lalo ng nakatusok na kahoy sa dibdib. Marahil hindi pa alam ng mga taga Mansion Gliriceda ang pagkawala ng kanilang señorito o hindi rin napagbatid maging nang mga tauhang nagtratrabaho sa pabrikang pagmamay-ari nito.Nang mahagip bigla sa isipan ni Andracio ang pangalan ni Julian, naalala na naman niya muli ang isang bagay. Pitong lalaki ang kaagad natanaw niya na pumasok roon na pawang may mga bitbit pang mga mataas na uri ng armas.Ang lahat ng ito ay inalisan at tinanggalan niya ng alikabok, mga nakabiting agiw at dumi na apat na araw nang nalikom doon. Marahan siyang umakyat sa hagdanan, di inalintana ang madilim at makitid na mga hakbang, hanggang sa narating na nga niya ang tutok nito. "Ubos
Hindi ko mapipilit na sumagot siya sa akin sapagkat hindi naman niya ako kilala."Hindi ko ginustong mangyari ito sa akin. Hindi maaaring nilinlang ako noon ng aking kaibigang si Felina. Binuo ako ng isang bampirang nangangalang Mercedes,"ani pa niya sa akin. Hindi ko magawa ang makatayo mula sa pagkadapa ko sa lupa dahil nangangatog sa takot ang aking buong katawan. Kaya kailangan kong gumawa ng paraan para makatakas dahil kung hindi, tiyak mamamatay ako sa kamay ng aking kaaway na walang kalaban-laban. Tinuruan niya akong mamuhay ng karaniwan sa kabila ng sumpang aking dinadanas at sa hanggang tuluyan ko nang napigil ang aking pagkauhaw sa dugo ng tao. Kailangan na naming marating kaagad ang kuwebang iyon bago lumitaw ang kabilugan ng buwan dahil kung hindi, kutob ko, ay may masamang mangyayari. Buhat nga makahiga, binubulong ko lamang sa aking isip na iwala ang mga masasamang wari pero ang mga bakas pa rin ng takot ang tumatatak sa aking isipan. "Si Aurora talaga, kahit nakapag-asa
Ang Serapica lang ang tanging masasakyan kung papatungo sa Dapitan kaya hindi maaaring hindi sumakay sa bapor na iyon ang mga nadakip na ilustrados. Wala akong winari simula nang lumisan ako kundi ang kalimutan ang lahat ng aking mga naranasan sa Santa Lucia. Sumunod naman ako sa kargador. Kakaiba ang aking naramdaman sa kanya na hindi ko alam kung bakit gusto kong alamin ang lalaking dumaan.Sumiklab naman ang galit sa pakiramdam ni Andracio nang marinig ang mga pahambog na ito mula sa taksil. Bumaba kami sa barko na dinaanan ang hagdanang yari sa makapal na tabla. Pagbanggit niya sa pangalan ng aking alila noon,naalala ko at pumasok muli sa aking wari ang kung papaano ko napatay si Mercedes. Sa marahang pagbaba ng yumao sa kanyang lupang himlayan, biglang naagaw ang pansin ni Julian nang may makita siyang isang babae na lumapit doon. Isang nahahating maskarang puti naman ang kanyang hawak hawak sa kaliwang kamay na siyang bigay rin sa kanya ni Delfina bago ito umalis, sapagkat ang ya
Alam ni Padre Mariano na tama ang mga naging pahayag sa kanya ni Criscancio. Tanto ko, ang mahalagang pagpupulong na ito ay marahil tungkol sa mga alagad ng dilim na nagkalat na sa bansa na siya naman talagang pangunahing paksa ng lahat ng pulong. Walang ibang laman ang nasa isipan ng encargador habang siya'y nakasakay sa calesa kundi ang mga salitang natanggap niya sa dalaga. Hinablot ko ang kanyang munting katawan na siyang napunan ko ang pagkahulog mula sa aking mga bisig. Agad namang lumabas ang mag-amang Guevarra pagkatutok ng mga baril sa kanila, at pagkalabas ay walang anu-ano'y bigla na lamang tinadyakan at ginulpi ng dalawang lalaki si Don Armando. Nadarama agad ni Julian Guevarra ang paglusong ng matinding sakit sa kanyang ulo, pagkagising niya, tanghaling-tapat. Kinuha ko ang platong may lamang ulam at kanin at gamit ang kutsara ay pinasubo ko ito sa kanya. Ang punong manggagaway an gang makapangyarihan sa lahat ng mga manggagaway. Mula sa pagkakaupo sa cama ay tinunghan si
Sa paglagak ng pangpitong basong may lamang vino, biglang natalos ni Andracio sa kanyang pandinig ang isang kilalang boses. Sila ang mga dayuhang kasabay kong naglayag, mga dayuhang una pa lamang tatapak sa isla na ipinangalan ng mga Kastila sa isang hari. Natatabunan naman ng malakas na kulog ang kanyang mga nagdudurusang sigaw sa pagtawag sa pangalan ng ama na sa bawat paggapang ay ang tanging nagagawa lamang niya. "Manuela, mag ingat ka. Baka nasasaktan mo na sa higpit ng pagkakayakap mo kay Carmela," ani ni tiyo sa babaneg yumakap sa akin. Mararamdaman naman pagkapasok sa doble puerte ang bayo ng malinis na hanging nanggagaling sa labas na umihip mula sa apat na malalaking bintanang naroon. "Alam mo namang may kakayahan akong hindi kayang gawin ng iba," sagot naman niya sa akin. Malapit lang naman ang pabrika sa kanyang bahay kaya nilakad lamang ni Andracio ang pagpunta rito. Pagkarinig sa yaong pangalan ay hindi na naghintay pa ang prayle at kanya nang sinamahan ang bata pabalik