San Juan de Buenavista. Isang maliit na bayan sa kalayuan ng ciudad de Maynila sa may bahagi ng timog nito. Ang baying ipinangalan sa isang santo na siyang nagbinyag sa Panginoong Hesukristo sa ilog ng Jordan.
Ang baying ito ay ang bayan ng aking kapanganakan. Ngunit ganunpaman, hindi ako dito namulat.
Dalawang oras ang gugugulin kung tutungo ka papunta sa San Juan de Buenavista mula sa sentro ng Maynila. Madadaanan mo ang limang comunidad bago marating ang isa pang kilalang bayan, ang bayan ng Santa Lucia. Mula sa Santa Lucia, tatlo pang comunidad ang madadaanan mo bago ka makarating sa San Juan de Buenavista.
At sa unang pagkakataon sa aking buhay ay nakatapak ako sa baying palaging naririnig ko lamang sa mga kuwento ng aking buthing ina.
Maaga akong sinundo ni Pablo sa bahay sa umagang iyon. Hindi ko naman siya masisisi dahil makikita na niya ang aaraling halaman para sa kanyang proyekto. Kinuha niya ako mula sa bahay buhat ng sakay niyang karwahe at nang malapit na kami sa itinuro kong daanan ay naglakad nalang kami patungo sa ilog dahil hindi na makakadaan ang karwahe.Sumama rin ang kanyang alipin na may pangalang Prudencia."Ito na ang ilog," ani ko sa kanila ng marating namin ang kinaroroonan ng puno kung saan umupo kami ni Eduardo noong may isang araw.Agad namang inalam ni Pablo ang tamang direksyon gamit ang kanyang dalang kompas."Doon ang silangan," ani niya at itinuro niya ang daan mula sa pagtanaw sa kompas.
Nakarating na rin kami sa wakas sa bahay. Inda ko pa rin ang hapdi sa aking kanang kamay nang matapunan ito ng mga bulaklak na dala ni Prudencia na nagmula sa matalinhagang mga puno sa may dulo ng ilog na pinuntahan namin ni Pablo.Pagbaba ko ng karwaheng sinasakyan namin, mahina akong hinatak ni Pablo sa aking kamay."Ayos ka lang ba?" tanong niya sa akin."Ayos lang ako," sagot ko naman."Nakatitiyak ka ba?""Oo, Pablo. Wala kang dapat ipag-alala. Maayos lamang ako," sagot ko kay Pablo.At may tumambad na lalaki sa aming dalawa habang kami ay nag uusap."Carmela," ani ng lalaking
Nakadarama ako ng pagkasakit sa aking leeg at ulo. Hindi ko alam kung bakit sumasakit ito.Nagising na lamang ako sa isang hindi makilalang lugar. Isang silid iyon na walang bintana. Ang tanging nagdadala ng hangin roon ay isang maliit na butas na mayroon pang mga rehas na bakal. At kung mailalarawan mo ang lugar na iyon ay para itong isang kulungan.Naramdaman kong may humihigpit sa aking mga kamay.Mga nakataling kadena.Pati rin sa aking mga paa ay may mga kadena rin. At nabatid ko rin na nakaupo ako sa isang debakal na upuan.Pinilit kong sirain upang matanggal ang mga kadenang nakatali sa aking mga kamay ngunit hindi ko ito magawang tanggalin na siyang pinagtatakhan ko. Hindi it
Kay ganda ng araw na iyon. Hindi masakit sa balat ang init ng araw. Maasul ang buong kalangitan na may mga kalambutan kung tingnan ang mga mapuputing ulap na palipadlipad sa alapaap.Sa apat na buwan kong pananarbaho bilang aliping sanggigilid ng pamilyang Agoncillo, sa mga sandali pa lamang na iyon ko lamang napansin ang kagandahan ng araw.Kaya naisipan kong pumunta ng hardin at magpakasarap muna doon sa kagandahan ng paligid. Napakasarap sa mata ang mga mabeberdeng mga tanim at nakakalikha ng saya ang mga iba't ibang uri ng mga bulaklak at ornamental na naroon. Sinabayan pa ng mga magagandang huni ng mga ibon na masasaya ring palipadlipad sa mga sanga ng mga puno.May nakikita rin akong mga paruparo na lumilipad sa mga buka ng mga bulaklak sa hardin.
May hindi maipaliwanag na kasiyahan ang naramdaman ng puso ko. Hindi ko pa naranasan ang maging ganito ngunit ang natatanging dahilan kung bakit nakadadama ako nang ganoon ay dahil sa aking iniirog na si Carmela.Mahal ko siya. Minamahal rin niya ako. Nagmamahalan kaming dalawa.Walang bagay sa mundo ang makakapasaya sa iyo ng lubusan kundi ang malaman mong mahal ka rin ng taong mahal mo.Walang mas nakakahigit sa pag ibig. Ito ang pinakamalakas na puwersa sa buong kalawakan.Pagkarating ko ,pagpasok sa pintuan ng bahay ay sinalubong ako ng isa naming aliping namamahay. Sinadya niya atbangan ang aking pagrating upang may mahalagang sasabihin."Senyorito,' ang pagtawag niya sa pag atbang sa akin sa pinto. Nabatid ko naman siyang tumawag."Bakit Pascuala? Anong kailangan mo?" sagot ko naman sa kanya."Senyorito, may isang sulat po kayo. Walang nakalagay kung
Naalala ko ang kabuuan ng lugar na iyon.Ang mga bahay na yari sa bato at konkreto,ang mga mabeberdeng mga puno, ang mga halamang namumukadkad, at ang bahagyang sikat ng araw pati na ang mga mapuputing ulap na lumulutanglutang sa kalangitan ay alam at kilalang kilala ko ang pinagmumulan ng mga ito.Hanggang sa mga taong naroroon at abala sa kani-kanilang mga gawain ay kilala ko rin dahil ang mga kasuotan at mga kagamitang kanilang ginagamit ay hindi ako nagkakamaling nanggagaling nga ang mga ito sa lugar na iyon.Ang lugar na hindi ko makakalimutan. Ang lugar kung saan huli kong nakasama ang aking ama.Taong 1845 iyon sa pagkakaalala ko. Iyon ay sa isang maliit na bayan sa bansa ng mga Greygo. Dahil nababagot noon sa tinutuluyang bahay doon, nagpaalam ako kay ama upang maglibot-libot muna sa napuntahan naming bayan. Unang araw namin iyon sa kalakhan ng bayan matapos ang mahabang apat na araw na paglalakbay
Tribo Baguljol, ito ang pangalan ng aming tribo. Kinuha mula sa pangalan ng pinakaunang datu namin, si Datu Baguljol.Siya ay napakatalino, napakagiting at napakalakas na datu na kilala sa kanyang mga mandirigmang gumagamit ng mga umaapoy na kampilan na siyang nagpabuklod sa mga karatig tribo upang itaguyod ang iisang pamayanan at iyon na nga ay ang tribo Baguljol.Naging masagana at payapa ang buong tribo sa pamumuno ni Datu Baguljol. Masaya ang lahat ng kanyang nasasakupan sapagkat kakaiba ang taglay nitong husay sa paghuhusga sa katarungan at mayroon siyang walang kasingtulad na kabaitan. Ngunit nag iba ang lahat nang mamatay si Datu Baguljol at humahalili bilang datu ang kanyang anak na si Bagaol, yumakap ang bagong datu sa dayuhang relihiyon na siyang dahilan kaya nagkawatakwatak at nahati ang buong tribo.Ang mga katutubong sumusunod kay Datu Bagaol ay nagpabinyag, kasama ang datu, sa dayuhang relihiyon. At ang mga n
Nakarating na ako sa abandonadong bodega sa may dati naming pagawaan ng tabako kung saan nakasaad na ito ang lugar na aming pagkikitaan ayon sa sulat na aking natanggap galing sa di kilalang nagpadala.Kahit ganoon, hindi ako nakadama ng panganib para sa aking sarili at sa halip ay parang nararamdaman ko pang humihingi ng tulong ang sinumang nagpadala sa sulat.Nakasalalay ang buhay ng mga mamamayan ng Santa Lucia, ito ang huling mga salitang nakasulat sa mensahe at tila may alam itong taong nagpadala nito tungkol sa anumang nagbabadyang kapahamakang dadating sa bayan ng Santa Lucia.Kung humihingi man talaga ng tulong itong tao na ito upang pigilan ang panganib na ito ay tinitiyak kong walang pagdadalawang isip ko siyang tutulungan hanggang sa aking makakaya. Ngunit ganunpama
Isang araw na siyang hindi nakakain at sigurado akong nagugutom at nauuhaw na iyon sa madilim na kulungang doon. Kaya naisipan kong dalhan ang lalaki ng pagkain at tubig pagkatapos kong kumain. Pinilit ng tatlong tulisan na kunin ang aking dalang pera. Nanlaban ako kaya binubog nila ako upang makuha lamang ang kwaltang nais nilang kunin mula sa akin. Napagbatid din ni Pedro ang ilang nagsisidatingang mga tao roon; may ilang mga kababaihang nakasuot ng magaganda't magagarang traje de boda na naghahagikhikan pa sa isa't isa habang papasok sa loob ng mansyon at may nakikita rin siyang mga papasok na mga kalalakihan roon na nakasuot ng iba't ibang isitilo ng chachetta at pantalones na sa mga kilos at tindig ay kagalang-galang tingnan. "Alas siete na pala," anya ni Don Condrado sa sarili nang malaman na ang oras. Sa di malamang dahilan, tumigil ang mga tulisan, umalis na sinunod ang ninais ng napakagandang babaeng iyon. Wari ko, hindi yata nila matanggihan ang tila isang anghel na dilag ka
Suot ang maganda at gawa sa bulak na chachetta na itim na pinalooban niya ng puting polo at kurbatang itim, ay inayos ito ni Julian sa paglabas niya ng sinakyang karwahe. "Hindi na kailangan iyan, kaibigan," wika ng lalaking panauhin sa amin nang gumitla ito. Ang mga arko namang ito ay bumuo ng malalaking debatong kaha kung saan may mga butas na siyang ginagawang tanawan at lusutan ng mga bumabaril mula sa loob ng fuerte. Nabaliw ito dahil sa labis na pagnanasa nitong maging pinakatanyag na pintor sa bansa kaya halos ginugol na niya ang buong sarili sa pagpipinta ng kung anu-anong mga larawan. Tiningnan niya ang inventario doon kung tugma ba ang mga nakasulat ayon sa pagsusuring ginawa niya. "Natutuwa ako, Carmela, at masaya kang makilala sila," wika ni Natalia sa akin na may bakas ng tuwa sa kanyang mukha para sa akin. Alam niyang sa bayang ito magsisimula ang bukang liwayway ng aking bagong buhay. Ang alak ang nagbibigay gaan sa aking loob bukod sa isang pang likidong parehong nil
"Iyon lang ang masasabi mo?" ang napabulalas na tanong ni Venancio, ang ama ni Sergio, bulalas man ngunit nasa mahinang tinig. Sa pagkakataong iyon ay para bang nalalasap sa dulo ng kanyang dila ang lamang matatamis nito na siyang napapalunok naman sa natitirang laway sa bibig niya. May sakit po kasi ngayon ang nanay ko at wala akong maiuuwi ngayon kung wala po akong mababaleng pera ngayon. akbo lang siya nang takbo, at habang hinihingal na ay may palingon-lingon niyang tinitingnan ang kanyang bandang likuran na tila ba may tinatakbuhan siyang di makita-kitang bagay sa lilim ng kadilimang naroon. Kumalam na ulit ang kanyang tiyan. "Hindi! Umalis ka na!" At sinipa si Clara ulit ng matabang donya. Nang matumba ang dalaga, kinuha siya bigla ng senyora, kapit ang kanyang suot na puting baro. Matagal lumipas ang pagkalam nito. Pinagpawisan na rin ang noo niya dala nang matinding nararamdamang gutom. Mulang siya ay magising ay inayos muna ni Graciela ang sarili niya, tumayo siya sunod at in
Ang lahat ng ito ay karaniwang ginagawa sa pabrika ni Andracio bilang isang encargador. Paulit ulit kong tinawag ang aking mga magulang ngunit pawang katahimikan lamang ang sumagot rito. Sa bahagi ring ito makikita ang isang malaking bodega, na may pintuang malahugis arko na may mga magagandang ukit na binubuo ng mga bulalak at mga ibon. Huminto ito sa tapat ng mansyon, at pagkalabas niya nang karwahe ay napansin niya kaagad sa may labasan ng casa ang mga nakaunipormeng puro Kastilang kawal ng mahistrado na buong tindig roon na nakabantay at walang bahid ni anumang damdaming makikita sa mga pagmumukha. At nang lumingon ako upang makita kung sino iyong tumambad sa akin ay doon ko natantong ako ay tama sa pagwari ko. Halos walang tao ang nasa mercado sa araw na iyon. "Bago natin ibalik ang mangkukulam na ito sa impyerno," wika ng padre sa lahat. Hindi dahil maulan at malamig kundi dahil ang mga manininda at negosyante sa pamilihang iyon ay mga ilang tagahanga at natulungang tao ni Don A
Nagpasalamat din si Julian sa kanila at tinanggap ng buong loob ang ibinigay ng mga babae sa kanya. Wala naman siyang ibang naisip na maaaring gawin upang matapos ang pagdudurusa ng lalaki--dulot ng matinding nararamdamang sakit--kaya dala ng awa ay pinatay niya ito sa pamamagitan ng pagdiin lalo ng nakatusok na kahoy sa dibdib. Marahil hindi pa alam ng mga taga Mansion Gliriceda ang pagkawala ng kanilang señorito o hindi rin napagbatid maging nang mga tauhang nagtratrabaho sa pabrikang pagmamay-ari nito.Nang mahagip bigla sa isipan ni Andracio ang pangalan ni Julian, naalala na naman niya muli ang isang bagay. Pitong lalaki ang kaagad natanaw niya na pumasok roon na pawang may mga bitbit pang mga mataas na uri ng armas.Ang lahat ng ito ay inalisan at tinanggalan niya ng alikabok, mga nakabiting agiw at dumi na apat na araw nang nalikom doon. Marahan siyang umakyat sa hagdanan, di inalintana ang madilim at makitid na mga hakbang, hanggang sa narating na nga niya ang tutok nito. "Ubos
Hindi ko mapipilit na sumagot siya sa akin sapagkat hindi naman niya ako kilala."Hindi ko ginustong mangyari ito sa akin. Hindi maaaring nilinlang ako noon ng aking kaibigang si Felina. Binuo ako ng isang bampirang nangangalang Mercedes,"ani pa niya sa akin. Hindi ko magawa ang makatayo mula sa pagkadapa ko sa lupa dahil nangangatog sa takot ang aking buong katawan. Kaya kailangan kong gumawa ng paraan para makatakas dahil kung hindi, tiyak mamamatay ako sa kamay ng aking kaaway na walang kalaban-laban. Tinuruan niya akong mamuhay ng karaniwan sa kabila ng sumpang aking dinadanas at sa hanggang tuluyan ko nang napigil ang aking pagkauhaw sa dugo ng tao. Kailangan na naming marating kaagad ang kuwebang iyon bago lumitaw ang kabilugan ng buwan dahil kung hindi, kutob ko, ay may masamang mangyayari. Buhat nga makahiga, binubulong ko lamang sa aking isip na iwala ang mga masasamang wari pero ang mga bakas pa rin ng takot ang tumatatak sa aking isipan. "Si Aurora talaga, kahit nakapag-asa
Ang Serapica lang ang tanging masasakyan kung papatungo sa Dapitan kaya hindi maaaring hindi sumakay sa bapor na iyon ang mga nadakip na ilustrados. Wala akong winari simula nang lumisan ako kundi ang kalimutan ang lahat ng aking mga naranasan sa Santa Lucia. Sumunod naman ako sa kargador. Kakaiba ang aking naramdaman sa kanya na hindi ko alam kung bakit gusto kong alamin ang lalaking dumaan.Sumiklab naman ang galit sa pakiramdam ni Andracio nang marinig ang mga pahambog na ito mula sa taksil. Bumaba kami sa barko na dinaanan ang hagdanang yari sa makapal na tabla. Pagbanggit niya sa pangalan ng aking alila noon,naalala ko at pumasok muli sa aking wari ang kung papaano ko napatay si Mercedes. Sa marahang pagbaba ng yumao sa kanyang lupang himlayan, biglang naagaw ang pansin ni Julian nang may makita siyang isang babae na lumapit doon. Isang nahahating maskarang puti naman ang kanyang hawak hawak sa kaliwang kamay na siyang bigay rin sa kanya ni Delfina bago ito umalis, sapagkat ang ya
Alam ni Padre Mariano na tama ang mga naging pahayag sa kanya ni Criscancio. Tanto ko, ang mahalagang pagpupulong na ito ay marahil tungkol sa mga alagad ng dilim na nagkalat na sa bansa na siya naman talagang pangunahing paksa ng lahat ng pulong. Walang ibang laman ang nasa isipan ng encargador habang siya'y nakasakay sa calesa kundi ang mga salitang natanggap niya sa dalaga. Hinablot ko ang kanyang munting katawan na siyang napunan ko ang pagkahulog mula sa aking mga bisig. Agad namang lumabas ang mag-amang Guevarra pagkatutok ng mga baril sa kanila, at pagkalabas ay walang anu-ano'y bigla na lamang tinadyakan at ginulpi ng dalawang lalaki si Don Armando. Nadarama agad ni Julian Guevarra ang paglusong ng matinding sakit sa kanyang ulo, pagkagising niya, tanghaling-tapat. Kinuha ko ang platong may lamang ulam at kanin at gamit ang kutsara ay pinasubo ko ito sa kanya. Ang punong manggagaway an gang makapangyarihan sa lahat ng mga manggagaway. Mula sa pagkakaupo sa cama ay tinunghan si
Sa paglagak ng pangpitong basong may lamang vino, biglang natalos ni Andracio sa kanyang pandinig ang isang kilalang boses. Sila ang mga dayuhang kasabay kong naglayag, mga dayuhang una pa lamang tatapak sa isla na ipinangalan ng mga Kastila sa isang hari. Natatabunan naman ng malakas na kulog ang kanyang mga nagdudurusang sigaw sa pagtawag sa pangalan ng ama na sa bawat paggapang ay ang tanging nagagawa lamang niya. "Manuela, mag ingat ka. Baka nasasaktan mo na sa higpit ng pagkakayakap mo kay Carmela," ani ni tiyo sa babaneg yumakap sa akin. Mararamdaman naman pagkapasok sa doble puerte ang bayo ng malinis na hanging nanggagaling sa labas na umihip mula sa apat na malalaking bintanang naroon. "Alam mo namang may kakayahan akong hindi kayang gawin ng iba," sagot naman niya sa akin. Malapit lang naman ang pabrika sa kanyang bahay kaya nilakad lamang ni Andracio ang pagpunta rito. Pagkarinig sa yaong pangalan ay hindi na naghintay pa ang prayle at kanya nang sinamahan ang bata pabalik