HINDI ko inalis ang aking mga tingin kay Teresa at patuloy na pinag-aaral ang kanyang reaksyon at ikinikilos ngunit nanatili siyang tahimik.
“Hindi mo ba sasa—”
Pinutol niya ang aking sasabihin at biglang tumawa na siyang ikinataas nang bahagya ng aking kilay.
“Ano bang sinasabi mo, Helena? Im—”
“Imposible?” pag-aagaw ko sa kanyang sasabihin. “Hindi iyon imposible, Teresa, lalo na kung may nararamdaman ka para kay Joaquin,” pagbibigay punto kong sabi.
“Nagkakamali ka, Helena! Wa—”
Muli kong pinutol ang kanyang sasabihin. “Alam mong may namumuo na akong damdamin para kay Joaquin kahit noon palang sa aking paghingi ng pabor na tulungan ang kanilang pamilya at noong aking kaarawan na inaasahan ko ang kanyang pagdalo. Ikaw ang unang nakapansin ng aking nararamdaman para kay Joaquin sa simula pa lang ngunit bakit ngayon ay tila tutol ka sa aming relasyon?” s
NABATO ako. Hindi ako makagalaw para akong nabingi nang sandaling iyon. Tama ba lahat ng narinig ko? Hindi ko ba guni-guni ang lahat ng iyon? Muling umalingawngaw ang mga salita ni Teresa sa aking isipan.“Kaibigan kita, ‘di ba? P’wede bang akin na lang si Joaquin, Helena?”Hindi ko lang guni-guni ang lahat ng iyon. Lahat ng narinig ko ay nagmula mismo sa bibig ni Teresa. Ikinumpas ko ang aking sarili at pinilit na huwag maging emosyonal at irrational sa harap ni Teresa.Ibinaling kong muli ang aking mga mata kay Teresa at siya’y aking sinuri. Tinignan ko siya sa kanya mga mata na nangungusap at nagmamakaawa ng pagmamahal at pag-asa sa bagay na kanyang ninanais. Siguro nga gano’n ang kanyang nararamdaman para kay Joaquin para umabot sa punto na magmakaaawa siya sa akin. Ngayon ko lang napansin na bumagsak ang kanyang katawan kumpara noong huli kaming magkita bago ako bumalik sa panahon ko. Bakit hindi ko iyon napansin
PAGGISING ko ay iginala ko ang aking mga mata at nakita ko ang nipa na bubong at kahoy na dingding sa aking paligid. Nasa nakaraan na akong muli. Ano bang nangyayari? Bakit sa tuwing mawawalan ako ng malay bumabalik ako sa kasalukuyan at paggising kong muli ay bumabalik ako sa nakaraan. Hindi ko maunawaan kung ano na ba ang nangyayari. Kasama pa rin ba ito sa nakasulat sa aklat? Sa kasunduan na ginawa ni Helena? Ano ba talagang nangyayari?“Helen, ayos ka lang ba?” nag-aalalang tanong ni Lola Nilda sa akin na mabilis lumapit sa aking tabi. “Joaquin! Gising na si Helen!” sigaw niya.Narinig ko ang mabilis na mga yabag papunta sa k'wartp.“Asawa ko!” tawag sa akin ni Joaquin sa pagitan ng kanyang paghinga at mabilis na tumabi sa akin. “Kumusta ang iyong pakiramdam? May masakit ba sa ‘yo?” tanong niya ng sunod-sunod.Hinawakan ko ang kanyang nag-aalalang mukha at hinaplos iyon.“Huwag kang ma
HINDI nagsalita si Teresa at patuloy siya sa paghila sa akin at tahimik lang akong sumusunod sa kanya hanggang sa makarating kami sa tabi ng ilog kung saan huli kaming nag-usap.Binitawan niya ang aking kamay saka humarap siya sa akin na may seryosong mukha ngunit mabilis din iyon na nagbago.“Pasens’ya na kung kailangan pa kitang dalhin dito para makipag-usap sa ‘yo. Ayaw ko lang na may ibang tao na makikisali sa ating usapan,” paghingi niya ng dispensa.Ngumiti ako nang bahagya. “Ayos lang iyon, Teresa. Nauunawaan ko naman ang iyong nais,” saad ko.Ipinagdaop niya ang kanyang mga kamay na tila aligaga at nahihiya.“Helena,” pagtawag niya sa aking pangalan.“Bakit?” tanong ko.“Limang araw na ang nakalipas simula ng tayo'y huling magkausap dito at sa tingin sapat na panahon iyon para mabigyan kita na makapag-isip…”“Ito ba ang dahilan kaya gus
“ATE HELENA! Ate Helena!”Dinig na dinig ko ang malalakas at paulit-ulit na pagtawag sa akin ni Nina.“Ate Helena, idilat mo po ang iyong mga mata!” pakiusap ni Nina na may labis na pag-aalala.Napaubo ako at mabilis akong tinulungan ni Nina na maiupo dahilan para lumabas ang mga tubig na nalunok ko kanina.“Ate Helena, ayos ka lang po ba?” nag-aalalang tanong ni Nina.Hindi agad ako nakapagsalita dahil pag-ubo ko. Hinimas ni Nina ang likod ko para pabutihin ang aking pakiramdam. Nang makalipas ang ilang saglit ay naka-cope up na rin ang aking katawan.“Anong nangyari, Ate Helena?” tanong niya sa akin ngunit nanatili akong walang imik. “Sinasabi ko na nga ba hindi napagkakatiwalaan ang babaeng ‘yon!”Natauhan ako nang maalala ko si Teresa.“Nasaan si Teresa?” tanong ko.Akmang magsasalita si Nina nang makita ko ang basang-basa na si Teres
“SALAMAT, Helena, sa katapangan na iyong ipinakita. Hindi ko alam kung paano kita mapapasalamatan sa lahat ng ito pero ito lang masasabi ko na labis akong natutuwa at taos puso akong nagpapasalamat sa ‘yo at nagawa mong mapigilan na madungisan ang mga kamay ng aking anak,” nagpapasalamat na sabi ni Don Emilio sa akin. “Iginagagalak ko po na maging masaya kayo,” nakangiti kong tugon sa kanya. “Humihingi ako ng tawad, Helena, Nina, sa ginawa ng aking anak. Wala siya sa tamang kaisipan para makapag-isip ng tama. Ako na ang hihingi ng tawad sa pagkakamali niyang ginawa,” sinserong paghingi ng tawad ni Don Emilio sa amin ni Nina. “Huwag niyo na po alalahanin ang nangyari—” “Ate Helena, paano mo po nasasabi ang bagay na ‘yan? Muntik ka na po mamatay kanina hindi lang po ikaw pati na rin ako at ang mga batang dinadala natin sa ating sinapupunan ay kanyang idinamay,” pag-aalmang sabi ni Nina. “Hindi mo po dapat ipinagsasawalang bahala ang mga ganoong bagay.”
“BAGO natin simulan ang kasiyahan…” Ibinaling ni Lita ang kanyang tingin sa isang Guardia Civil na nasa kanyang tabi at nilapitan iyon at hinawakan ang baba nito sa nakakapang-akit na paraan at saka binigyan ng isang iglapang halik. “Tawagin mo na sila,” nanlalambing na utos nito. “Mamaya ang iyong gantimpala.” Pahabol niya. Walang pag-aalinlangan sinunod ng Guardia Civil ang sinabi ni Lita na animo'y isang mantra na umakit sa kanya at napasunod ito. Tinignan kami ni Lita na may ngisi sa kanyang mga labi. Nanatili siyang walang kibo na siyang binalot ng katahimikan ang buong paligid dahilan para mas marinig ko ang tibok ng aking puso at magsimulang daluyan ng kaba. Mabilis kong ikinumpas ang aking sarili at nagsalita. “Magsasalita ka ba o pagmamasdan mo lang kami?” pagpuputol ko sa katahimikang bumabalot sa amin. Tumawa si Lita. “Panira ka naman, Binibining Helena, nasisiyahan pa nga ako na pagmasdan ang kaba na tumatakbo sainyo katawa
NAPABUGA ako sa labis na pagkamangha sa itinuran ni Don Raul sa aming lahat.Narito pala kayong lahat? Natutunawa akong makita kayong muli? Like what the fuck? Hindi ko alam na uso na sa panahon na ito ang pagiging casual na pagtrato sa mga taong ginawan mo ng masama o pantatraydor. Ano bitch lang?“Emilio!” tawag ni Don Raul kay Don Emilio.“Raul,” bati ni Don Emilio sa kanya.“Narito ka rin pala,” nakangiting saad nito kay Don Emilio. Lumapit ito sa kinatatayuan ni Don Emilio at nakipagkamay at nagkapalitan pa ng mga ngiti.Hindi ko alam pero hindi ko maipaliwanag ang nararamdaman ko nang sandaling iyon parang may mali pero hindi, baka guni-guni ko lamang ang lahat.“Ama, anong ibig sabihin nito?” tanong ni Mateo kay Don Emilio na may labis na pagtataka.“Hindi pa ba halata, Mateo?” nakangising tanong ni Teresa. “Ako ang pinili ni Ama kaysa sa ‘yo.&rdqu
WALANG nagawa ang mga taong naroon kun'di sumunod kahit na labag sa kanilang mga kalooban dahil sa takot na matulad ang kanilang sinapit sa pamilya ni Mang Delfin. Gusto man nila ipaglaban ang hustisya na para sa pamilya ng kanilang ka-nayon ay hindi magawa dahil sa labis na takot at maging ako ay kitang-kita iyon sa kanilang mga mata.“Bilisan niyo riyan! Huwag kayo magtitira kahit isa sa kanila at lahat ng kanilang mga tirahan ay sunugin! Walang ititira kun'di tanging abo lamang!” mariing utos ni Don Raul sa nalakas niyang boses.“Masusunod po, Gobenardor-Heneral!” Sabay-sabay nilang sagot.Matapos noon ay tumalikod na si Don Raul ngunit bago pa man siya makalayo ay naglakas loob akong magsalita.“Hanggang kailan mo idadamay ang mga inosenteng tao na ‘to?” tanong ko sa kanya.Narinig ko ang pagpalatak niya kasabay ng pag-angat ng kanyang balikat. Humarap siya sa akin at ang galit niyang mukha ay napalitan
AKALA ko ay tuloy-tuloy na ang magagandang pangyayari sa buhay namin pero sa mga nagdaang mga araw ay napapansin kong parang may mali kay Joaquin patuloy siya sa panghihina at namumutla.“Mahal, ayos ka lang ba?” nag-aalala kong tanong sa kanya.“Ayos lang ako, mahal. Huwag mo akong alalahanin masyado,” wika ni Joaquin at hinawakan niya ang aking kamay nang mahigpit. “Ang kailangan mong alalahanin ay ang iyong nalalapit na panganganak. Kabuwanan mo na at kailangang hindi ka masyadong nag-aalala sa mga bagay-bagay baka masama pa ang idulot nito sa iyo at sa anak natin.” Dagdag niya.“Nag-aalala lang naman ako sa ‘yo, mahal kasi matagal na rin na masama ang kalagayan mo mas makakabuti kung magpatingin tayo sa manggagamot o kaya kung ayaw mo ako na lang susuri sa ‘yo. Manggagamot din naman ako—”“Mahal, ayaw kitang mag-aalala sa akin. Ayos lang ako kaya sana ‘wag ka na mag-aalala,
LUMIPAS ang mga araw hanggang sa ‘di namin namalayan na sumapit na ang Pebrero at habang tumatagal ay unti-unti na kaming nakaka-adjust sa mga nangyari sa amin. Sina Lola Nilda, Mang Prospero, Rafaelito, Manang Miling at Rosa ay naninirahan sa dating naming tahanan. Actually, ibinigay na namin sa kanila ang bahay na iyon para makalimutan na rin namin ang masasalimoot na naganap at kasinungalingang nabuo sa pamamahay na iyon. Ginawa rin namin iyon para sila na rin ang mamahala sa buong hacienda. Sa mga nakalipas na mga araw din ay nagkaayos na rin ang magkapatid na sina Don Carlos at Don Emilio well, hindi totally ayos pero at least nasa step one na sila at tuloy-tuloy na magkakaayos. Ang biruang naganap kina Doña Celestina at Heneral Dionisio ay nauwi nga talaga sa ligawan na sobrang nakakatuwa. Ngunit si Doña Celestina nga lang itong nag-aalangan gawa ng nangyari kina Don Roman at Don Raul. Iniisip niya baka masama ang maidulot ng kanilang relasyon lalo na sa mg
ANG LAKAS ng kabog ng aking dibdib habang pinagmamasdan ko ang puting sobre na nasa aking kamay. Binabalot ako ng samu't saring emosyon na hindi ko na malaman kung ano. Habang pilit kong kinukumpas ang aking sarili ay hindi ko na namalayan na ang pagkalas ni Doña Celestina sa aking mga braso dahilan para mapatingin ako nang wala sa huwisyo sa kanya direksyon.“Sandali lang, anak, basahin mo muna ‘yan sundan ko lang sila Dionisio,” paalam ni Doña Celestina at mabilis na sumunod kina Don Emilio. “Emilio, sandali!” tawag niya rito.Pinagmasdan ko ang pag-alis ni Doña Celestina sa kawalan na pati huwisyo ko ay nawawala.“Ate Helena, ayos ka lang po ba?” Narinig kong tanong ni Nina sa akin ngunit wala ako sa huwisyo na sagutin siya sobrang nilalamon ng emosyon ang aking isipan.“Ate He—”Pinutol ni Joaquin ang pagsasalita ni Nina. “Ako na bahala sa kanya, Nina. Dito m
MABILIS ang mga pangyayari at ang mga nagdaang mga araw na halos hindi namin naramdaman na naggdaang pasko dahil sa labis na dami ng naganap hindi lang sa akin kun'di para sa aming lahat. Napatunayan na rin sa wakas na walang sala at hindi ang rebelde ang Pamilyang Perez dahilan para ibalik sa kanila ang lahat ng ari-arian kinumpiska ng pamahalaan sa kanila at unti-unting bumalik sa ayos ang kanilang buhay. Matapos ang lahat na nangyari ay nanumbalik na rin sa sariling katinuan si Doña Celestina nang mismong araw na komprontahin niya si Don Raul at labis ko ‘yon na ipinasasalamat. Ang hindi pagkakaunawaan at sama ng loob ni Mateo kay Don Emilio ay naayos na rin at buo niya na ring tinanggap si Teresa bilang kapatid niya. Sinabi ko rin sa kanila kung ano ang tunay na kalagayan ni Teresa kung kaya nagpasyahan nila na ipadala ito sa Espanya para doon ay ipagamot para sa ikabubuti nito. Ang mga binihag ni Don Raul ay aking pinasalamatan at tinulungan na makabalik sa kanilang probinsya a
NANIGAS ang buong katawan ko nang sandaling makita ko ang dugo sa sahig.Hindi… Hindi maaari…Unti-unting nanlabo ang aking mga mata habang patuloy kong naririnig ang malalakas na hiyawan ng mga tao sa aking paligid.“Anong ginagawa niyo? Pigilan niyo siya!”“Kunin niyo ang baril sa kanya!”“Hulihin niyo siya!”Dinig ko ang mga malalakas na tinig at utos ng mga matataas na opisyal na katabi ni Heneral Dionisio sa mga Guardia Civil. Ngunit wala roon ang aking atensyon kun’di na kay Joaquin.“Joaquin, hindi!” nanghihina kong sigaw. Ngunit lahat ng hindi ko maipaliwanag na damdamin nang sandaling iyon ay naglaho ng hawakan niya ako sa aking mukha at magsalita siya.“Ayos ka lang ba, mahal?” tanong niya sa aking na labis ang pag-aalala sa kanyang mga mata.“Ayos ka lang ba?” pagbabalik kong tanong sa kanya.“Ayos
DAMANG-DAMA ang init sa buong kapaligiran ngunit sa kabila ng init na ‘yon ay pinagpapawisan ako nang malamig. Hindi ko alam kung kaba o takot ba itong nararamdaman ko. Ito ang unang beses na mapapatawag o nasa loob ako ng korte. Sa ilang taon na nagtatrabaho ako bilang isang doktor ay hindi pa nangyari na magkaroon ako ng kaso nang dahil sa malpractice. Ito ang kauna-unahang mararanasan ko na lilitisin ako sa isang kasong hindi ko naman ginawa at isa lamang malaking akusasyon na wala man lang batayan. Kahit na isa akong doktor ay hindi ko pa rin magawang makontrol ang emosyon na aking nararamdaman. Tao lang din ako na nakakaramdam takot at kaba. Hindi ko maipaliwanag pero ang sakit ng tiyan ko na hindi ko maipaliwanag na parang natatae ako na ewan. Totally, hindi ko maunawaan nararamdaman ko nang sandaling makapasok kami sa loob ng korte na kung saan napakaraming manunuod ang naroon. Mga nakakaangat sa lipunang corrupted nang maling pamamalakad ang nagbibigay sa amin ng mga m
LUMIPAS ang buwan nang napakabilis at halos hindi namin namamalayan at maging ang tiyan namin ni Nina ay lumalaki na halos malapit ng sa kabuwanan si Nina ngunit, hindi ko alam kung bakit hanggang ngayon ay hindi pa rin kami nililitis at nakakulong lang kami rito. Hindi ko matukoy kung ano ang gustong mangyari ni Don Raul sa aming lahat. Either na gusto niya kami mawalan ng pag-asa at sumuko na lang ng kusa sa kanya o pahirapan kami nang dahan-dahan hanggang sa tuluyan kaming mawala sa aming sarili? Dahil kung ito man ang binabalak niya hindi ko alam kung hanggang saan ang kakayanin namin ni Nina na makita naming binubugbog habang binababoy sina Joaquin at Mateo.“Ate Helena, hindi ko na kaya,” lumuluhang sabi ni Nina.Wala ako magawa kun’di ang yakapin na lang siya. Alam kong nahihirapan siya sa kanyang nakikita hindi ito ang unang nangyari ito kay Joaquin pero kay Mateo hindi niya matatanggap ang ganito pero kahit na manlaban siya ay masasaktan lang
MADILIM pa ang buong paligid ngunit naghahanda na kaming lahat sa pag-alis. Puno man ng pag-aalala sa maiiwan kong mga tao ay kailangan ko maging matatag at magtiwala kay Don Emilio tulad ng sinabi ni Mang Prospero. Sa huling pagkakataon susugal ako kay Don Emilio at sana hindi masayang ang lahat ng iyon.“Ayos ka lang ba, mahal?” tanong ni Joaquin habang hawak-hawak ang aking kamay.Tumango lang ako na may ngiti sa aking labi bilang tugon at para na rin makumbinsi siyang ayos lang talaga ako kahit alam kong hindi. Mabilis kong binawi ang aking tingin para hindi niya iyon mapansin ngunit wala ata talagang nakakaligtas sa kanyang matalas na paningin. Maingat na kinabig niya ang aking mukha para magkatinginan kami sa mata.“Sabihin mo sa akin, mahal, may bumabagabag ba sa ‘yong isipan?” tanong niya habang nakatutok ang kanyang mga mata sa aking mga mata.Hindi ko alam kung saan ako magsisimula sobrang gulo ng isipan ko pero&mda
TULAD ng kasunduan naming dalawa ni Don Raul ay ginawa niya ang gusto kong mangyari. Ipinatigil niya ang pantutuligsang ginagawa ng taumbayan sa amin, pinakawalan mula sa pagkakagapos ang mga kasamahan namin at binigyan ng mga panlunas at sapat na pagkain ngunit nanatili kami lahat ng nakakulong. Mabuti na rin ito kaysa na patuloy silang pagmalupitan at alipustahin ng mga taong hindi naman sila kilala ang importante ay natutugunan ang kanilang pangangailangan lalo na sa pagkain.“Muli niyong iniligtas ang aming buhay, Binibini. Maraming salamat po sa kabutihan niyong lubos,” pasasalamat ng ginang sa akin habang binibendahan ang sugat na kanyang natamo sa kanyang braso at binti.“Wala po ‘yon,” nakangiti kong tugon at pinagpatuloy aking pagbebenda.“Labis-labis na po ang natatanggap naming kabutihan sainyo, Binibii, hindi namin alam kung paano ka po namin papasalamatan sa aming utang na buhay sainyo,” wika ng isang ginoo.